Έχουν περάσει 82 χρόνια από τότε που ο Ιωάννης Μεταξάς είπε «Όχι» στο τελεσίγραφο του Μουσολίνι.
Συγκεκριμένα ήταν χαράματα της 28ης Οκτωβρίου όταν ο Ιταλός πρέσβης Γκράτσι χτύπησε την πόρτα του Ιωάννη Μεταξά, με τον τότε Πρωθυπουργό της Ελλάδας να του ανοίγει την πόρτα με τη ρόμπα του, όπως γράφει ο ίδιος ο πρέσβης στο βιβλίο του.
Ο αστικός μύθος θέλει την Ιταλία να ζητά από την Ελλάδα να αφήσει τα στρατεύματά της να περάσουν ανενόχλητα από τον ελλαδικό χώρο και τον Μεταξά να απαντά με «Όχι»! Η αλήθεια ωστόσο είναι ότι ο τότε αυταρχικός πρωθυπουργός της Ελλάδας απάντησε στα γαλλικά λέγοντας: «Λοιπόν έχουμε πόλεμο» (Alors, c’ est la guerre).
Παράλληλα υπάρχουν αρκετοί λόγοι που οδήγησαν τότε τον Ιωάννα Μεταξά στο να πει όχι στους Ιταλούς, καθώς επί της ουσίας η Ελλάδα είχε αποφασίσει την απάντησή της από τις 6 Δεκεμβρίου του 1935. Τότε, η Βρετανία έθεσε το ερώτημα στις βαλκανικές χώρες και την Τουρκία, αν επρόκειτο να υποστηρίξουν την Μεγάλη Βρετανία σε περίπτωση Βρετανο-ιταλικής σύρραξης λόγω των κυρώσεων στη Κοινωνία των Εθνών, προς τη χώρα του Μουσολίνι.
Τον Ιούνιο του 1937, ο Μεταξάς δήλωνε στη Sunday Times, σε συνέντευξή του από την Αθήνα, ότι τα ελληνικά συμφέροντα συνδέονται με την Αγγλία, καθώς το παλάτι τασσόταν άλλωστε ανοιχτά υπέρ της Βρετανίας.
Αξίζει να σημειωθεί πως ο βασιλιάς Γεώργιος Β’ παρείχε μεν στήριξη στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου, ωστόσο οι σχέσεις του με τον Μεταξά είχαν ψυχρανθεί σημαντικά όταν ο δικτάτορας προσπαθούσε να βρει τρόπο να εξασφαλίσει μια ουδετερότητα, την οποία για ένα διάστημα όντως διαπραγματεύτηκε με τους Γερμανούς.
Σήμερα, η απάντηση στο ιταλικό τελεσίγραφο θεωρείται από αρκετούς ιστορικούς αποτέλεσμα πίεσης της κοινής γνώμης και απότοκος της εξωτερικής πολιτικής της κυβέρνησης, αφού η Ελλάδα προετοιμαζόταν χρόνια για επικείμενη επίθεση εχθρικών δυνάμεων.
Έτσι, το διάγγελμα του Μεταξά προς τον ελληνικό λαό με το οποίο ανακοίνωνε τον πόλεμο με την Ιταλία, ήταν μια αναγκαία κατάσταση για τον ίδιο, από την οποία δεν θα μπορούσε να δραπετεύσει.
Τι γράφει ο Γκράτσι στο βιβλίο του
«Δέκα λεπτά πριν από τις 3 της νύχτας της 28ης Οκτωβρίου του 1940, ο στρατιωτικός μου ακόλουθος, ο διερμηνέας μου και εγώ, φθάσαμε στην καγκελόπορτα μιάς μικρής οικίας στην Κηφισιά, όπου έμενε ο Πρωθυπουργός της Ελλάδος. Στον φρουρό της οικίας είπα ότι επιθυμώ να δώ τον Πρωθυπουργό για κάτι πολύ επείγον.
Ο φρουρός άρχισε να κτυπά το κουδούνι του εσωτερικού της οικίας, αλλά δεν ελάμβανε καμίαν απάντηση. Διερωτήθηκα εάν ήτο δυνατόν μια πρωθυπουργική κατοικία να μην απαντά αμέσως.
Γιατί εγώ είχα εντολή να παραδώσω το τελεσίγραφον στις 3 π.μ. ακριβώς, της 28/10/1940, λόγω δε της προσπάθειάς μου να ακουσθεί το κουδούνι και να ανοίξει η πόρτα, η ώρα είχε ήδη φθάσει 3.
Επιτέλους το κουδούνισμα ξύπνησε τον ίδιο τον Μεταξά, που έκαμε την εμφάνισή του σε μια μικρή πλαϊνή πόρτα και αναγνωρίζοντάς με, με άφησε να περάσω. Ο Μεταξάς φορούσε μια μάλλινη ρόμπα, από τον γιακά της οποίας φαινόταν ένα μετριότατο βαμβακερό νυκτικό.
Μου έσφιξε το χέρι και με έβαλε να καθίσω σε ένα μικρό φτωχικό σαλόνι του σπιτιού. Μόλις καθίσαμε, και επειδή η ώρα ήταν λίγα λεπτά μετά τις 3, του είπα αμέσως ότι η Κυβέρνησίς μου, μου είχε αναθέσει να του εγχειρίσω προσωπικά ένα κείμενο, που δεν ήτο τίποτε άλλο, παρά το τελεσίγραφον της Ιταλίας προς την Ελλάδα, με το οποίον η Ιταλική Κυβέρνηση απαιτούσε την ελεύθερη διέλευση των στρατευμάτων της στον Ελληνικό χώρο, από τις 6 π.μ. της 28/10/1940.
Η Ιταλία, η οποία δε μας παρέχει καν τη δυνατότητα να εκλέξωμε μεταξύ πολέμου και ειρήνης, κηρύσσει ουσιαστικώς τον πόλεμον εναντίον της Ελλάδος
Ιωάννης Μεταξάς, 28η Οκτωβρίου, 1940
Ο Μεταξάς άρχισε να το διαβάζει. Μέσα από τα γυαλιά του, έβλεπα τα μάτια του να βουρκώνουν. Όταν τελείωσε την ανάγνωση με κοίταξε κατά πρόσωπο, και με φωνή λυπημένη αλλά σταθερή μου είπε:
- Μεταξάς: Λοιπόν έχουμε πόλεμο (Alors, c’ est la guerre*).
- Γκράτσι: Όχι απαραίτητα Εξοχότατε. Η ιταλική κυβέρνηση ελπίζει ότι θα δεχθείτε την αξίωσίν της και θ’ αφήσετε τα ιταλικά στρατεύματα να διέλθουν δια να καταλάβουν τα στρατηγικά σημεία της χώρας.
- Μεταξάς: Και ποια είναι τα στρατηγικά αυτά σημεία, περί των οποίων ομιλεί η διακοίνωσις;
- Γκράτσι: Δεν είμαι εις θέσιν να σας είπω, Εξοχότατε. Η Κυβέρνησίς μου δεν με ενημέρωσε… Γνωρίζω μόνον ότι το τελεσίγραφο εκπνέει εις τας 6 το πρωί.
- Μεταξάς: Εν τοιαύτη περιπτώσει η διακοίνωσις αυτή αποτελεί κήρυξιν πολέμου της Ιταλίας εναντίον της Ελλάδος.
- Γκράτσι: Όχι, Εξοχότατε. Είναι τελεσίγραφον.
- Μεταξάς: Ισοδύναμον προς κήρυξιν πολέμου.
- Γκράτσι: Ασφαλώς όχι, διότι πιστεύω ότι θα παράσχετε τας διευκολύνσεις, τας οποίας ζητεί η κυβέρνησίς μου.
- Μεταξάς: ΟΧΙ! Ούτε λόγος δύναται να γίνη περί ελευθέρας διελεύσεως. Ακόμη όμως και αν υπετίθετο ότι θα έδιδα μια τοιαύτην διαταγήν (την οποίαν δεν είμαι διατεθειμένος να δώσω), είναι τώρα τρεις το πρωί. Πρέπει να ετοιμασθώ, να κατέβω εις τας Αθήνας, να ξυπνήσω τον Βασιλέα, να καλέσω τον Υπουργόν των Στρατιωτικών και τον αρχηγόν του Γενικού Επιτελείου, να θέσω εις κίνησιν όλες τις στρατιωτικές τηλεγραφικές υπηρεσίες, έτσι που μια τέτοια απόφασις να γίνει γνωστή στα πλέον προκεχωρημένα τμήματα των συνόρων. Όλα αυτά είναι πρακτικώς αδύνατα. Η Ιταλία, η οποία δε μας παρέχει καν τη δυνατότητα να εκλέξωμε μεταξύ πολέμου και ειρήνης, κηρύσσει ουσιαστικώς τον πόλεμον εναντίον της Ελλάδος. (μετά από μια σύντομη παύση)
- Μεταξάς: Πολύ καλά λοιπόν, έχομεν πόλεμον.
Οι απαιτήσεις των ναζί
Πέρα απ’ όλα αυτά, την καλύτερη απάντηση στο ερώτημα γιατί είπε «ΟΧΙ», την έδωσε ο ίδιος ο Μεταξάς στις 30 Οκτωβρίου, όταν μίλησε στους συντάκτες του αθηναϊκού Τύπου.
Τι ήταν αυτό λοιπόν που έκανε τον Μεταξά να πει το «ΟΧΙ» στους Ιταλούς φασίστες ομοίδεάτες του; Γιατί ο Μεταξάς ιδεολογικά ήταν ομόφρων του φασισμού και του ναζισμού.
Και επιπλέον ο ίδιος στο Ημερολόγιό του αυτοπροβάλλεται ως ο υπέρτατος κάτοχος της ναζιστικής αλήθειας: «η Ελλάς έγινε απο της 4ης Αυγούστου Κράτος αντικομμουνιστικό. Κράτος αντικοινοβουλευτικό. Κράτος ολοκληρωτικό […] Επομένως , αν ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι αγωνίζονταν πραγματικά για την ιδεολογία που υψώσανε για σημαία έπρεπε να υποστηρίζουν παντού την Ελλάδα με όλη τους την δύναμη» (Προσωπικό Ημερολογιο του Ι. Μεταξα . Τομ Δ .σελ 553).
Σύμφωνα με την άποψη του ιδίου το ΟΧΙ ήταν επιβεβλημένος μονόδρομος, εφόσον ο Χίτλερ του είχε δηλώσει σαφώς ότι ουδετερότητα της Ελλάδας, δηλαδή συμμαχία με τον Άξονα, θα σήμαινε ότι παραχωρείται η Ήπειρος έως και την Πρεβεζα στους Ιταλούς και η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη στους Βουλγάρους.
«Δηλαδή θα έπρεπε:
δια να αποφύγωμεν τov πόλεμον, να γίνωμεν εθελονταί δούλοι και να πληρώσωμεν αυτήν την τιμήν… με το άπλωμα του δεξιού χεριού της Ελλάδος προς ακρωτηριασμόν από την Ιταλίαν και του αριστερού προς ακρωτηριασμόν από την Βουλγαρίαν.
Φυσικά δεν ήτo δύσκολον να προβλέψη κανείς ότι εις μίαν τοιαύτην περίπτωσιν οι Άγγλοι θα έκοβαν και αυτοί τα πόδια της Ελλάδος. Και με το δίκαιόν των», ανέφερε χαρακτηριστικά στους συντάκτες του αθηναϊκού Τύπου ο Ιωάννης Μεταξάς στις 30 Οκτωβρίου του 1940».
«Να ρίψωμεν μερικές τουφεκιές διά την τιμήν των όπλων»
Ακόμη και έτσι, η πραγματικότητα διαφέρει αρκετά από αυτά που μάθαμε στο σχολείο, καθώς το Έπος της Αλβανίας οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην αυτοθυσία των Ελλήνων και όχι στις εντολές του Μεταξά, ο οποίος είχε δώσει οδηγίες «να ρίψωμεν μερικές τουφεκιές διά την τιμήν των όπλων».
Ο διοικητής του Αποσπάσματος της Πίνδου, συνταγματάρχης Κ. Δαβάκης, έχει πει πως η ηγεσία «προετοίμαζε όνειδος», που ο Στρατός το μετέτρεψε σε έπος.
Και ο Γ. Καφαντάρης (σ.σ.: πρώην πρωθυπουργός), με το γνωστό καυστικό πνεύμα του, έλεγε πως προκάλεσε έκπληξη το «ΟΧΙ» του Μεταξά, γιατί ήταν ο μόνος Έλληνας που μπορούσε να πει το “ΝΑΙ” (Σπ. Λιναρδάτος «Το αντιφασιστικό ΟΧΙ του λαού μας και το «ΟΧΙ» που είπε ο Ι. Μεταξάς”, περιοδικό “Αντί”, τ. 4, 19.10.1974.).
Ο τότε πρέσβης της Ιταλίας στην Αθήνα Εμανουέλε Γκράτσι έχει γράψει, χαρακτηριστικά, ότι ο Μεταξάς «ήθελε πάση θυσία να αποφύγει τον πόλεμο με την Ιταλία, την οποία εφοβείτο πάρα πολύ». Ακριβώς επειδή φοβόταν για τον ίδιο του τον εαυτό.
Ένα «Όχι» που δεν ήταν του Μεταξά
Από όλα αυτά δεν θα μπορούσε να υπάρξει – και δεν υπήρξε – κάποιο «ΟΧΙ» του Μεταξά. Και ο ίδιος ο Μεταξάς φοβόταν, αφού γνώριζε ότι η δικτατορία του στηριζόταν σε επιχειρηματικά συμφέροντα στην Ελλάδα (Βιομήχανοι, Εκδότες κ.α) στις βρετανικές εγγυήσεις και τους Γλύξμπουργκ και ένας πόλεμος μπορεί να οδηγούσε στην ανατροπή του.
Αυτό δεν είναι εκτίμηση, αλλά τα λόγια του ίδιου του δικτάτορα, ο οποίος αργότερα, ανησυχούσε για τις νίκες του Ελληνικού στρατού! Στις 5 Δεκεμβρίου 1940 γράφει στο ημερολόγιο του:
«Συνεχείς νίκαι προχωρήσεως. Ανησυχία για το μέλλον μου; Είναι σωστό αυτό; Εκ μέρους μου;»
Και 31 Δεκεμβρίου 1940 συνεχίζει: «Σε τέτοιον αγώνα τα εσωτερικά πολιτεύματα σβήνονται. Ποιό θα μείνει όρθιο; Ο Θεός βοηθός»..
Για την κατάσταση του Μεταξά ο Ιταλός πρεσβευτής Γκράτσι γράφει στο ημερολόγιο ότι σκεφτόταν μήπως «του μείνει το γεροντάκι στα χέρια» όταν του ανακοινώσει την κήρυξη πολέμου. Όταν του την ανακοίνωσε, 28 Οκτώβρη 1940, λίγο πριν τις 3 τα ξημερώματα, ήταν μόνο οι δύο τους (ο Γκράτσι και ο Μεταξάς).
Και οι δύο, έχουν αφήσει γραπτές μαρτυρίες για την συνάντηση, που δεν αναφέρουν λέξη για κάποιο «ΌΧΙ» του δικτάτορα. Ο Γκράτσι στο βιβλίο του «Η αρχή του τέλους» γράφει ότι ο Μεταξάς έτρεμε και σχεδόν έβαλε τα κλάματα όταν του απάντησε και του έλεγε «και να ήθελε να ενδώσει, δεν μπορούσε να βρει μέσα σε τρεις ώρες τον καιρό να πάρει διαταγές απ’ το Βασιλέα και να μεταβιβάσει τις αναγκαίες οδηγίες και αν τουλάχιστον μπορούσα να του δείξω ποια ήταν τα στρατηγικά σημεία που ήθελε να καταλάβει η ιταλική κυβέρνηση».
Και αυτά αφού απλά είχε αναγνωρίσει την κατάσταση (“Alors, c’est la guerre”- ώστε έχουμε πόλεμο). Ο Γκράτσι υποστήριξε ότι δεν είχε ιδέα και απάντησε «βλέπετε είναι αδύνατο (να κάνω τίποτα)».
Ο ίδιος ο Μεταξάς, που υποτίθεται ότι είπε το «ΌΧΙ», στο ίδιο το προσωπικό του ημερολόγιο, με ημερομηνία 28 Οκτώβρη 1940, γράφει: «Νύκτα στις τρείς με ξυπνούν έρχεται ο Γκράτσι. Πόλεμος!» (Ι.Μεταξά: “Ημερολόγιο”, τόμος Δ’, σελ. 516). Ούτε ό ίδιος δηλαδή γράφει για κάποιο «ΌΧΙ».
Και δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, αφού η συνάντηση ήταν – στην ουσία – μια τυπική υπόθεση, δεδομένου ότι οι απαιτήσεις των Ιταλών ήταν εξωφρενικές, αόριστα διατυπωμένες (συνειδητά), ενώ έδιναν περιθώριο μόλις 3 ωρών στην Ελλάδα να τις αποδεχθεί.
