Η Καθαρά Δευτέρα για τον Ορθόδοξο κόσμο, σηματοδοτεί την έναρξη της μεγάλης Σαρακοστής.
Πολλά είναι τα έθιμα που αναβιώνουν αυτή τη μέρα σε ολόκληρη τη χώρα, με τα περισσότερα να έχουν τις ρίζες τους στη διονυσιακή λατρεία, τη μακραίωνη λαϊκή παράδοση και την εποχή της τουρκοκρατίας. Έθιμα πλαισιωμένα από τους ήχους των παραδοσιακών οργάνων, τα δημοτικά τραγούδια, τους τοπικούς χορούς και τα ποικίλα σαρακοστιανά εδέσματα.
Η Καθαρά Δευτέρα είναι κινητή γιορτή, η οποία κάθε χρόνο πέφτει 48 μέρες πριν από το Ορθόδοξο Πάσχα. Σηματοδοτεί το τέλος της Αποκριάς, μιας που είναι η τελευταία μέρα των αποκριάτικων εκδηλώσεων που ξεκίνησαν την Τσικνοπέμπτη και συμβολίζει την αγνότητα καθώς είναι η πρώτη μέρα της Σαρακοστής.
Η μέρα αυτή αναφέρεται και ως «Κούλουμα», και γιορτάζεται με διαφορετικό τρόπο από περιοχή σε περιοχή.
Από πού προέρχεται η λέξη Κούλουμα
Η λέξη Κούλουμα, μια άλλη ονομασία για την Καθαρά Δευτέρα, χρησιμοποιείται σχεδόν σε όλη την Ελλάδα, η προέλευση της όμως δεν είναι ξεκάθαρη.
Κατά τον Νικόλαο Πολίτη, πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, η λέξη προέρχεται από το λατινικό Cumulus (κούμουλους) που σημαίνει σωρός, αφθονία αλλά και το τέλος. Εκφράζει δηλαδή το τέλος, τον επίλογο της Απόκριας.
Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή, προέρχεται από μία άλλη λατινική λέξη, τη λέξη «κόλουμνα», δηλαδή «κολώνα». Κι αυτό, επειδή το πρώτο γλέντι για την Καθαρά Δευτέρα στην Αθήνα έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.
Πέταγμα χαρταετού
Τα πιο διαδεδομένα έθιμα για την Καθαρά Δευτέρα είναι το πέταγμα του χαρταετού και η λαγάνα. Ανήμερα τέτοια μέρα, την παράσταση κλέβει το έθιμο του πετάγματος του χαρταετού που καλωσορίζει την άνοιξη.
Το πέταγμά του στα ύψη και ο χορός του με τον άνεμο, ψηλά στον καταγάλανο ουρανό, υποδηλώνει την ανάταση, την κάθαρση της ψυχής μετά το διονυσιακό ξεφάντωμα της Αποκριάς.
Η ιστορία του χαρταετού έχει βαθιές ρίζες στην αρχαία Κίνα. Οι λαοί της Ανατολής χρησιμοποιούσαν τους χαρταετούς σε μυστικιστικές τελετές, θρησκευτικές εκδηλώσεις και σε τελετουργίες για τον εξορκισμό του κακού. Πίστευαν ότι όσο ψηλότερα ανεβεί ο αετός τόσο πιο τυχεροί θα είναι.
Το έθιμο της Λαγάνας
H λαγάνα αποτελεί απαραίτητο κομμάτι του τραπεζιού της Καθαράς Δευτέρας. Το πιάτο της ημέρας περιλαμβάνει νηστίσιμα φαγητά, όπως χαλβά, ταραμά, ελιές, πίκλες και θαλασσινά.
Η λαγάνα παρασκευάζεται χωρίς προζύμι, έχει επίσης αρχαίες ρίζες, καθώς υπάρχουν πολλές αναφορές στη λαγάνα σε αρχαία κείμενα. Μια θεωρία θέλει τη λαγάνα να παρομοιάζεται με τον άρτο που κατανάλωσαν οι Ισραηλίτες κατά την έξοδό τους από την Αίγυπτο, από τότε και μέχρι τη στιγμή που ο Χριστός ευλόγησε τον ένζυμο άρτο.
Άλλοι μελετητές θεωρούν ότι η λαγάνα προέρχεται από τους λεπτούς ψημένους «χυλούς» των αρχαίων Ελλήνων, καθώς συναντάται ως έδεσμα σε πολλά αρχαία κείμενα. Ο Αριστοφάνης στις Εκκλησιάζουσες αναφέρει τη φράση «Λαγάνα πέττετται» δηλαδή «Λαγάνες γίνονται» και ο Οράτιος τις χαρακτηρίζει «γλύκισμα των φτωχών».
Πολύχρωμα αερόστατα γεμίζει ο ουρανός στο Πεντάλοφο
Την Καθαρά Δευτέρα στον Πεντάλοφο Κοζάνης ο ουρανός γεμίζει με πολύχρωμα αερόστατα, καθώς οι κάτοικοι δεν πετούν χαρταετό, αλλά αυτοσχέδια, μικρά αερόστατα (φανάρια) που έχουν κατασκευάσει οι ίδιοι.
Ένα θεαματικό πατροπαράδοτο έθιμο ετών, που πέρασε από γενιά σε γενιά και αγκαλιάζεται από όλους τους Βοϊάτες.
Έθιμα από διάφορες περιοχές της Ελλάδας
«Αλευρομουτζουρώματα» στο Γαλαξίδι
Στο Γαλαξίδι, την Καθαρά Δευτέρα παίζουν «αλευροπόλεμο». Αυτό το έθιμο χρονολογείται από το 1801, όταν όλοι οι κάτοικοι περίμεναν τις Αποκριές για να διασκεδάσουν και να χορέψουν σε κύκλους, παρόλο που το Γαλαξίδι τελούσε υπό την τουρκική κατοχή.
Ένας κύκλος για τις γυναίκες, ένας για τους άντρες. Φορούσαν μάσκες ή απλώς έβαφαν τα πρόσωπά τους με κάρβουνο – στη συνέχεια, προστέθηκε το αλεύρι, το λουλάκι, το βερνίκι των παπουτσιών και η ώχρα.
Το «Μπουρανί» στον Τύρναβο
Το έθιμο «Μπουρανί», προσκαλεί μικρούς και μεγάλους στον Τύρναβο σε ένα ξεφάντωμα κεφιού, όπου μέσα από μια παράδοση από την αρχαία Ελλάδα σπάει τα ταμπού, αναβιώνει τη Διονυσιακή λατρεία και γιορτάζει την Αποκριά, αποθεώνοντας… τους φαλλούς! Επί της ουσίας, το «Μπουρανί» είναι η γιορτή του φαλλού και συμβολίζει την αναπαραγωγή και την ευτεκνία.
Οι ρίζες του χάνονται στο χρόνο και έχουν αρχαιοελληνική προέλευση.
Ο «βλάχικος γάμος» της Θήβας
Κάθε Καθαρά Δευτέρα στην Θήβα γίνεται αναπαράσταση του «βλάχικου γάμου». Είναι ένα έθιμο που έχει τις ρίζες περίπου στο 1830, μετά την απελευθέρωση των ορεινών περιοχών.
Οι Βλάχοι, δηλαδή οι τσοπάνηδες από τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Ρούμελη, εγκατέλειψαν τότε την άγονη γη τους και βρήκαν γόνιμο έδαφος νοτιότερα.
Η γιορτή ξεκινά την Τσικνοπέμπτη, συνεχίζεται την Κυριακή το απόγευμα με το χορό των συμπεθέρων και το προξενιό στην κεντρική πλατεία της πόλης. Την Καθαρά Δευτέρα γίνονται τα αρραβωνιάσματα του ζευγαριού, η παράδοση των προικιών, το ξύρισμα γαμπρού και το στόλισμα της νύφης. Σημειώνεται ότι το έθιμο αναβιώνει και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως το Άργος.
«Μακαρούνα» της Καρύστου
Ένα παλιό αποκριάτικο και «πικάντικο» έθιμο της Καρύστου είναι αυτό του «Μακαρούνα».
Σύμφωνα με την παράδοση, ο «Μακαρούνας» ήταν ένας άντρας με πολύ ανεπτυγμένη σεξουαλική δράση και δεν άφηνε καμία γυναίκα παραπονεμένη. Ανύπαντρες, παντρεμένες, χήρες και ζωντοχήρες, νέες, μεσόκοπες και γριές κι όλες είχαν να λένε μόνο καλά λόγια για τις ερωτικές επιδόσεις του.
Ήρθε όμως η τελευταία Κυριακή της αποκριάς όπου σύμφωνα με τα έθιμα της Καρύστου φτιάχνουν ζυμαρικά (μακαρούνες). Ο «Μακαρούνας» έφαγε τόσο πολύ που έσκασε. Μέγας θρήνος ανάμεσα στο γυναικείο πληθυσμό.
Κάθε Καθαρά Δευτέρα, λοιπόν, μια ομάδα από καρναβαλιστές φτιάχνει το πτώμα του «Μακαρούνα», ένα σκιάχτρο με παλιά ρούχα παραγεμισμένα με άχυρα ή κουρέλια πάνω σε ένα πρόχειρο φορείο.
Για να τονίσουν το κωμικό μέρος του εθίμου φροντίζουν να έχει μια τεράστια κοιλιά από το πολύ φαΐ κι ένα τεράστιο πέος να βγαίνει μέσα από το ξεκούμπωτο παντελόνι.
Αφού ετοιμάσουν τον νεκρό ετοιμάζονται και οι «γυναίκες» που θα τον μοιρολογήσουν. Ακολουθούν την πομπή στην οποία προηγείται ο παπάς και οι ψαλτάδες που ψέλνουν νεκρώσιμα μεν, αλλά παραλλαγμένα με πολύ καυστικό τρόπο δε, πίνοντας και οδυρόμενοι.
Στη συνέχεια στήνεται τρικούβερτο γλέντι όπου όλοι χορεύουν κρατώντας το «νεκρό» ψηλά και πίνοντας μέχρι τελικής πτώσεως.
Το Έθιμο της Καμήλας στην Κάινα Χανίων
Ένα έθιμο μοναδικό, που έρχεται από τα βάθη των αιώνων, είναι αυτό της καμήλας που αναβιώνει κάθε Καθαρά Δευτέρα στο Δημοτικό Διαμέρισμα της Κάινας του Δήμου Βάμου.
Όλοι οι κάτοικοι της Κάινας αρχίζουν από πολύ νωρίς τις ετοιμασίες για την κατασκευή της καμήλας αλλά και του μουτζουρώματος. Τα παιδιά μαζεύονται σ’ ένα σπίτι και βοηθάνε το ένα το άλλο για να φτιάξουν τις πρωτότυπες στολές.
Η Καμήλα είναι ένα Διονυσιακό έθιμο και πρωτοεμφανίστηκε τον 19ο αιώνα.
Η καμήλα ξεκινάει τη βόλτα της από το ένα άκρο του χωριού και περνώντας από την πλατεία περιπαίζει τον κόσμο που έχει μαζευτεί εκεί.
Όλοι οι κάτοικοι του χωριού ανεξαρτήτως ηλικίας, ντύνονται με πρωτότυπες αυτοσχέδιες στολές ακολουθώντας την καμήλα ως το σημείο του ξεφαντώματος.
Την ακολουθούν επίσης γαϊδούρια, μασκαρεμένα και αυτά. Οι μεταμφιεσμένοι έχουν κρεμασμένα επάνω τους κυρίως λέρια προβάτων και προβιές ζώων.
Το γλέντι συνεχίζεται μέχρι το βράδυ με τη συνοδεία παραδοσιακών μουσικών οργάνων.
«Ο γάμος του Κουτρούλη» στη Μεθώνη
Στη Μεθώνη, ο καρναβαλίστικος γάμος του Κουτρούλη κρατάει από τον 14ο αιώνα. Το «ευτυχές γεγονός» ξεκινάει το Σάββατο με το «Προγαμιαίο Γλέντι», την Κυριακή γίνεται η «Παρουσίαση Προικιών», ενώ την Καθαρά Δευτέρα στην πλατεία της Παραλίας τελείται μεγαλοπρεπώς…
«Ο Γάμος του Κουτρούλη». Το ζευγάρι των νεονύμφων είναι δύο άντρες που, μαζί με τους συγγενείς, πηγαίνουν στην πλατεία όπου γίνεται ο γάμος με παπά και με κουμπάρο! Διαβάζεται το προικοσύμφωνο και ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι.
Μεσσήνη: Αναπαράσταση της εκτέλεσης της γριας Συκούς
Στη Μεσσήνη, την Καθαρά Δευτέρα γίνεται η αναπαράσταση της εκτέλεσης της γριάς Συκούς, που κατά την παράδοση, κρεμάστηκε στη θέση Κρεμάλα της πόλης, με εντολή του Ιμπραήμ Πασά, επειδή είχε το θάρρος, εξηγώντας του ένα όνειρο που είχε δει, να του πει ότι η εκστρατεία του και ο ίδιος θα είχαν οικτρό τέλος από την αντίδραση και το σθένος των επαναστατημένων Ελλήνων.
Βόνιτσα, το έθιμο του «Αχυρένιου Γληγοράκη»
Ο Γληγοράκης λέγεται ότι ήταν ψαράς και απαρνήθηκε τη θάλασσα ψάχνοντας τη μοίρα του στη στεριά. Οι σημερινοί ψαράδες της Βόνιτσας καταδικάζουν αυτήν του την πράξη και κάθε τέτοια μέρα τον τιμωρούν. Φτιάχνοντας λοιπόν έναν αχυρένιο ψαρά, τον δένουν σ’ ένα γάιδαρο και τον γυρνούν σε όλο το χωριό. Όσο περνά η μέρα στήνουν μεγάλο γλέντι με τραγούδι και χορό και στη συνέχεια ρίχνουν τον καημένο τον Γληγοράκη σε μια βάρκα που φλέγεται στ’ ανοιχτά.
Το έθιμο του «Αγά» στα Μεστά της Χίου
Το έθιμο του Αγά έχει ρίζες από την Τουρκοκρατία και μέχρι σήμερα είναι το ίδιο διασκεδαστικό την ημέρα της Καθαρής Δευτέρας. Ο Αγάς εισβάλει στο χωριό με τη συνοδεία του και παίρνει θέση στην κεντρική πλατεία. Εκεί μαζεύεται ο κόσμος όπου «δικάζεται» για διάφορα παραπτώματα που του καταλογίζονται και πληρώνει το ανάλογο πρόστιμο! Από αυτή τη διαδικασία δε γλιτώνει κανείς από τους παρευρισκόμενους.
Το έθιμο των Μουντζούρηδων στον Πολύσιτο της Βιστωνίδας
Εδώ η προετοιμασία ξεκινά από την προηγούμενη μέρα με την παρασκευή της παραδοσιακής Λαγάνας και το βράσιμο της φασολάδας από τις γυναίκες του χωριού, για να προσφέρουν στους επισκέπτες τους την επόμενη μέρα. Τους επισκέπτες τους περιμένει μια έκπληξη, αφού τους υποδέχονται δύο μεταμφιεσμένοι οι οποίοι προσπαθούν να τους μουντζουρώσουν με την καπνιά από το καζάνι που έβραζε η φασολάδα έτσι ώστε όλοι να γιορτάσουν την Καθαρή Δευτέρα μασκαρεμένοι!
Το «ξάρτυσμα» στον Πόρο
Στον Πόρο συναντάμε το «ξάρτυσμα», το καθάρισμα δηλαδή των μαγειρικών σκευών από τα λίπη και τα υπολείμματα από το φαγοπότι της αποκριάς.
Ο Μπέης στην Αλεξανδρούπολη
Στην Αλεξανδρούπολη, ένας κάτοικος μεταμφιέζεται σε Μπέη και περιδιαβαίνει την πόλη μοιράζοντας ευχές για το καλό.
Ο χορός των Παπάδων στην Κέρκυρα
Σε πολλά χωριά της Κέρκυρας αναβιώνει ο παραδοσιακός χορός των Παπάδων. Το χορό σέρνουν πρώτοι οι παπάδες και ακολουθούν οι γέροντες του χωριού.
Το «δικαστήριο ανήθικων πράξεων» στην Κάρπαθο
Στο Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων στην Κάρπαθο ανταλλάσσονται απρεπείς χειρονομίες μεταξύ των θεατών, και γι’ αυτό οδηγούνται στο «δικαστήριο» από τους Τζαφιέδες (χωροφύλακες), προς απονομή δικαιοσύνης από τους σεβάσμιους του νησιού.
Οι «Κουδουνάτοι» και «φουστανελάτοι» στη Νάξο
Στη Νάξο αναβιώνουν στοιχεία της διονυσιακής λατρείας, όπως οι «Κουδουνάτοι» και οι «Φουστανελάτοι». Την Καθαρά Δευτέρα, ξεχύνονται στους δρόμους οι «φουστανελάτοι», φορώντας φουστανέλες και σχηματίζοντας ομάδες, τα μπαϊράκια, με αρχηγό τον μπαϊραχτάρη, αυτόν δηλαδή που κρατάει το μπαϊράκι της ομάδας, ένα χοντρό καλάμι με χρωματιστό μαντήλι στην άκρη.
Οι ομάδες αυτές, τιμούν με την επίσκεψη τους τις γυναίκες των διπλανών χωριών, χορεύοντας μαζί τους στην κεντρική πλατεία με τη συνοδεία βιολιών και λαούτων. Με τη σειρά τους οι γυναίκες κάθε χωριού, τους περιποιούνται με φαγητά γλυκά και κρασί.
