Στο Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών λειτουργεί το Εθνικό Κέντρο Προειδοποίησης για Τσουνάμι (ΕΚΠΤ) που ιδρύθηκε επίσημα το 2010 και είναι σε επιχειρησιακή λειτουργία από το Σεπτέμβριο του 2012. Σκοπός του είναι η προειδοποίηση της πολιτείας και ξένων κρατών για την πιθανότητα δημιουργίας τσουνάμι ως επακόλουθο εκδήλωσης σεισμού, καθώς και η παρακολούθηση της εξέλιξης του φαινομένου.
Το ΕΚΠΤ δεν είναι το μόνο κέντρο προειδοποίησης του φαινομένου στη Μεσόγειο, αντίστοιχα κέντρα προειδοποίησης λειτουργούν στην Τουρκία, στην Ιταλία, στη Γαλλία και στην Ισπανία.
Έχουν υπάρξει πολλές περιπτώσεις, είτε σε επίσημες συναντήσεις, είτε σε καθημερινές συζητήσεις, όπου το προσωπικό του ΕΚΠΤ έχει ερωτηθεί από συμπολίτες: Γίνονται τσουνάμι στην Ελλάδα; Το ερώτημα αυτό έχει δύο πτυχές: την πιθανή έλλειψη εμπιστοσύνης στην πολιτεία, δηλαδή την αμφισβήτηση ανάγκης ίδρυσης ενός τέτοιου κέντρου και κυρίως την άγνοια για το συγκεκριμένο κίνδυνο.
Τι είναι τo τσουνάμι;
Πρόκεται για κύματα με περίοδο κυματισμού μεγαλύτερη εκείνης των ανεμογενών κυμάτων και μικρότερη της παλίρροιας. Το χαρακτηριστικό τους είναι ότι αναρριχώνται στην ακτή φαινομενικά σαν γρήγορη παλίρροια, γι’ αυτό είναι γνωστά και ως παλιρροϊκά κύματα (tidal waves).
Έχουν τη δυνατότητα να εισχωρήσουν σε λιμάνια και στην ενδοχώρα, εξου και η ονομασία Tsu-Νami (κύμα-λιμένα στα Ιαπωνικά).
Tsu Nami είναι ο συνδυασμός δύο λέξεων στα ιαπωνικά και οι οποίες έχουν δώσει το όνομα στο ακραίο καιρικό φαινόμενο που γνωρίζουμε με το όνομα αυτό σε όλο τον κόσμο
Κύματα τέτοια μπορούν να δημιουργηθούν από οποιαδήποτε παραμόρφωση της ελεύθερης υδάτινης επιφάνειας (π.χ. την επιφάνεια της θάλασσας), όπως από πτώση μετεωρίτη, από ηφαιστειακή δραστηριότητα, ακόμα και από μετεωρολογικά φαινόμενα.
Το πιο γνωστό παράδειγμα του φαινομένου από πτώση μετεωρίτη είναι εκείνο που δημιουργήθηκε μετά την πρόσκρουση μετεωρίτη στο ακρωτήριο Yucatan του Μεξικό, γεγονός το οποίο συνδέεται με την εξαφάνιση των δεινοσαύρων από τη Γη, ενώ ένα πολύ γνωστό παράδειγμα του φαινομένου από ηφαιστειακή δραστηριότητα είναι εκείνο της Σαντορίνης, το οποίο συνδέεται με την αρχή της πτώσης του Μινωικού πολιτισμού.
Τσουνάμι από ηφαιστειακές εκρήξεις δε εκδηλώνονται συχνά, ενώ από πτώση μετεωρίτη είναι εξαιρετικά σπάνια. Ένας πιο κοινός μηχανισμός γένεσης τσουνάμι είναι οι κατολισθήσεις που αλληλοεπιδρούν με σημαντικούς υδάτινους όγκους (θάλασσα, λίμνη), όπως για παράδειγμα υποθαλάσσιες ή παράκτιες κατολισθήσεις που καταλήγουν στο νερό και δημιουργούν κύματα τσουνάμι. Τα κύματα που δημιουργούνται από κατολισθήσεις μπορούν να είναι καταστροφικά στο κοντινό πεδίο, αλλά συνήθως η δύναμή τους εξασθενίζει με την απόσταση λόγω της διασποράς των κυματισμών.
Αξίζει να αναφέρουμε εδώ ότι ενώ αυτός ο μηχανισμός γένεσης τους έχει σήμερα σημαντικές επιπτώσεις στην εκτίμηση της επικινδυνότητας σε παράκτιες περιοχές, τα τσουνάμι από κατολισθήσεις δεν ήταν στο ραντάρ των επιστημόνων μέχρι την εκδήλωση εκείνου του 1998 στην Παπούα Νέα Γουινέα που προκλήθηκε από υποθαλάσσια κατολίσθηση (Synolakis et al., 2002). Η επιστήμη των τσουνάμι είναι σχετικά νέα και εξελισσόμενη, όπως αναφέρει το magazine.noa.gr.
Δεν προκαλούν όλοι οι σεισμοί τσουνάμι
Η πλειονότητα των κυμάτων αυτών προκαλούνται από σεισμούς, και πιο συγκεκριμένα από την παραμόρφωση του θαλάσσιου πυθμένα που δημιουργείται από τη σεισμική διάρρηξη. Δεν προκαλούν όλοι οι σεισμοί τσουνάμι, αλλά μόνο όσοι παραμορφώνουν σημαντικά τον θαλάσσιου πυθμένα.
Το επίκεντρο, το μέγεθος και το εστιακό βάθος του σεισμού, η σχετική μετατόπιση και ο τύπος του ρήγματος παίζουν ρόλο στο δυναμικό γένεσης τσουνάμι. Δεν περιμένουμε τέτοιο από σεισμό μεγέθους 4 στην ενδοχώρα, ενώ αντιθέτως υποθαλάσσιος σεισμός μεγέθους 7,5 και πάνω έχει μεγάλη πιθανότητα να δημιουργήσει τσουνάμι.
Δύο τσουνάμι προκάλεσαν ζημιές στην Ελλάδα
O σεισμός του 365 (π.χ. Flemming, 1978; Pirazzoli et al., 1982, 1996) είναι ο μεγαλύτερος σεισμός που γνωρίζουμε να έχει συμβεί στη Μεσόγειο με μέγεθος που εκτιμάται να είναι της τάξης του 8,5 (Shaw et al., 2008).
Η σεισμική δόνηση κατέστρεψε ολοσχερώς περισσότερες από 100 πόλεις της Κρήτης, προκάλεσε εκτεταμένες ζημιές στην Κόρινθο, ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι ο σεισμός είχε σημαντικές επιπτώσεις στην Κύπρο, Σικελία και Λιβύη (Stiros, 2001).
Η σεισμική διάρρηξη ήταν τόσο βίαιη που ανύψωσε τη νοτιοδυτική Κρήτη μέχρι 9 μέτρα.
Ο σεισμός της Αμοργού, στις 9 Ιουλίου 1956, από την άλλη, προκλήθηκε σε υποθαλάσσιο ρήγμα που βρίσκεται νότια της νήσου. Είναι ο μεγαλύτερος σεισμός του περασμένου αιώνα στην Ελλάδα με μέγεθος 7,7 Ρίχτερ.
Προκάλεσε 53 θανάτους και εκτεταμένες υλικές ζημιές, κυρίως στη Σαντορίνη. Η σεισμική διάρρηξη δημιούργησε τσουνάμι, το οποίο παρατηρήθηκε στις Κυκλάδες, Κάλυμνο, Νίσυρο, Τήλο, Ρόδο, στις βόρειες ακτές της Κρήτης και στα παράλια της Μικράς Ασίας.
Ερευνητές μέτρησαν την υψομετρική διαφορά μεταξύ των σημείων που υπέδειξαν οι αυτόπτες μάρτυρες και τη στάθμη της θάλασσας έτσι ώστε να καταγραφεί η αναρρίχηση του κύματος σε όσες τοποθεσίες βρέθηκαν αξιόπιστες αναφορές.
