Κάθε χρόνο, κατά το Δωδεκαήμερο, ήτοι στο διάστημα από την παραμονή των Χριστουγέννων έως τις 8 Ιανουαρίου, η Δυτική Μακεδονία γιορτάζει. Πανάρχαια παγανιστικά έθιμα του χειμερινού ηλιοστασίου, που ενώθηκαν με αρχαιοελληνικές και ρωμαϊκές γιορτές, όπως τα Σατουρνάλια, και μετέπειτα μπολιάστηκαν με τις Χριστιανικές παραδόσεις, αναβιώνουν σαν ζωντανή αυθεντική παράδοση, με κλαρίνα, χάλκινα, τοπικό κρασί, άφθονους μεζέδες και πολύ χορό.
Η προσμονή ξεκινά με τα κουδούνια -«γκδούνια»- που χτυπούν παρέες παιδιών σε πολλά χωριά της περιοχής, από τις αρχές Δεκέμβρη μέχρι και τις 22 του μηνός, και συνεχίζεται έως και τις 23/12 με τις «γουρνοχαρές» σε όλη την περιοχή.
Τα παραπάνω επισημαίνει, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), Ιωάννης Πήτας, που αποφάσισε να συγκεντρώσει στοιχεία γύρω από την αναβίωση των πανάρχαιων αυτών εθίμων για δύο λόγους: πρώτον, επειδή έλκει την καταγωγή του από τη δυτική Μακεδονία και συγκεκριμένα από την Εράτυρα Κοζάνης και, δεύτερον, επειδή με την ιδιότητα του επιστήμονα πληροφορικής, μπορούσε να χρησιμοποιήσει ψηφιακά μέσα για την καταγραφή των εθίμων.
«Κατάγομαι από την Εράτυρα Κοζάνης. Ασχολήθηκα στον ελεύθερο χρόνο μου με την καταγραφή της πολιτιστικής κληρονομιάς της δυτικής Μακεδονίας, λόγω της ειδίκευσής μου σε θέματα Ψηφιακών Μέσων (και Τεχνητής Νοημοσύνης), εμπειρία που είναι πολύ χρήσιμη στην καταγραφή, μελέτη, συντήρηση και ανάδειξη οπτιακουστικού υλικού», εξηγεί ο κ.Πήτας.
Τα δρώμενα συγκεντρώνονται, συμπληρώνει, στις εξής ενότητες: 1)Κόλιαντα-φωτιές στις 23/12 (νομοί Φλώρινας, Καστοριάς, επαρχία Βοΐου), 2) Σούρβα-Μπουμπουσιάρια-Καρναβάλια (30/12-2/1 και 5-6/1) στην επαρχία Βοΐου και εν μέρει στον νομό Καστοριάς, 3) Ραγκουτσάρια (6-8/1) στην Καστοριά και 4)Μωμόγεροι, ποντιακό έθιμο, που διατηρείται κυρίως σε χωριά της Κοζάνης όλο το Δωδεκαήμερο.
Μάλιστα, στα Κάλαντα, αν οι επισκέπτες δεν πάρουν τα δώρα (κόλιαντα) που δικαιούνται, μπορούν να τα …ψάλουν στους ντόπιους, μεταξύ άλλων με το αμίμητο «Αφέντη μου στην κάπα σου εννιά χιλιάδες ψείρες!/ Άλλες γεννούν, άλλες κλωσσούν και άλλες αυγομαζώνουν/ και άλλες τον Θεό παρακαλούν να μην τις ζεματίσουν».
Το σακάκι ανάποδα, το ένα μανίκι έξω, φούμο στο πρόσωπο και η τραγιάσκα γυρισμένη
«Δεν χρειάζεστε πολλά-πολλά, για να συμμετέχετε στα δρώμενα» λέει ο κ.Πήτας και εξηγεί: «Στις 2 Ιανουαρίου, στα Μπουμπουσιάρια της Εράτυρας, εσείς και η παρέα σας βάζετε το σακάκι ανάποδα, αφήνετε έξω το ένα μανίκι, βάφεστε πρόχειρα με φούμο ή στάχτη, βάζετε την τραγιάσκα ανάποδα (αυτό έκαναν οι παλιότεροι) και χορεύετε. Η μουσική πανδαισία θα σας συναρπάσει: στην πλατεία (παζάρι) 5-6 μπάντες χάλκινων παίζουν άλλο σκοπό η καθε μία: το Αηβασιλιάτικο, τον Λούκα, την Γάιντα, τον Μπερντέ, την Ματσκαντάνα, Σαμπαϊ και ό,τι άλλο τραβάει η καρδιά των πολλών παρεών- μπουμπουσιαριών (και της παρέας σας)».
Τα Ραγκουτσάρια της Καστοριάς κλείνουν το Δωδεκαήμερο στις 8/1 με εντυπωσιακό τρόπο, την «πατερίτσα»: μια ατελείωτη παρέλαση από μπάντες χάλκινων και «μπουλουκιών» ραγκουτσάρηδων που γεμίζουν τους κεντρικούς δρόμους της πόλης, από την πλατεία Ομονοίας, μέχρι το Ντολτσό, επισημαίνει ο κ.Πήτας.
Το πρόγραμμα του Δωδεκαήμερου είναι πλούσιο, οι αποστάσεις μεταξύ των διάφορων περιοχών όπου αναβιώνουν τα έθιμα μικρές (το πολύ σε ακτίνα 60 χμ για τα περισσότερα δρώμενα) και η φιλοξενία αξεπέραστη, προσθέτει ο καθηγητής.
Έθιμα στην Μακεδονία: Το πρόγραμμα ανά περιοχή
Με βάση το τι παραδοσιακά γίνεται στην περιοχή, το βράδυ της 23ης Δεκεμβρίου, τα Κόλιαντα θα ηχήσουν σε Σιάτιστα, Εράτυρα, Γαλατινή, Βλάστη, Καρδιά και διάφορες πόλεις και χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, θα ανάψουν «φωτιές» στην Φλώρινα και πολλά χωριά της (όπως στην περιοχή των Πρεσπών), ενώ στη Σιάτιστα και το Μικρόκαστρο Κοζάνης οι ντόπιοι θα «μπουμπουνίσουν» τις «κλαδαριές». Το βράδυ της ίδιας ημέρας, τα έθιμα των Κόλεντων και των Μπουμπούνων (φωτιών) θα αναβιώσουν σε πολλά χωριά της Καστοριάς (πχ Κορησός, Μακροχώρι, Βέργα, Μεσοποταμίας, Χαλάρα, Χιλιόδενδρο, Βυσσινιά, Μεταμόρφωση, Κολοκυνθού, Τοιχιό, Λιθιά, Δισπηλιό, Μαυροχώρι, Μανιάκοι, Πολυκάρπη).
Ανήμερα των Χριστουγέννων και στις 26 του μηνός, Μωμόγεροι θα ξεχυθούν στους δρόμους του Αγίου Δημητρίου και του Τετράλοφου Κοζάνης. «Γουρνοχαρές» θα φιλοξενηθούν στη Νεάπολη και τον Αυγερινό Κοζάνης στις 26 Δεκεμβρίου, ενώ στις 28 και 29 είναι η σειρά των Μωμόγερων στη Σκήτη Κοζανης.
Λίγα εικοσιτετράωρα πριν από την υποδοχή του νέου χρόνου, στις 30 Δεκεμβρίου, τη σκυτάλη παραλαμβάνουν τα Σούρουβα στη Σιάτιστα και στο Μικρόκαστρο Κοζάνης και τα Σούρβα στην Εράτυρα, ενώ το υπόλοιπο πρόγραμμα έχει, κατά τον κ.Πήτα (ο οποίος πάντως συνιστά στους ενδιαφερόμενους να έρθουν σε επαφή με τις κοινότητες και τους δήμους, ώστε να βεβαιωθούν ότι η πανδημία δεν άλλαξε τις …συνήθειες στα μικρά χωριά, αφού στις κωμοπόλεις και τις πόλεις τα έθιμα θα αναβιώσουυν κανονικά), ως εξής:
- 31/12-2/1: Καρναβάλι/Πατερίτσα στο Άργος Ορεστικό
- 31/12-1/1: Μωμόγεροι στα Αλωνάκια Κοζάνης
- 1-2/1: Μωμόγεροι στο Πρωτοχώρι Κοζάνης
- 1-2/1: Μπουμπουσιάρια στην Εράτυρα, Μπουμπαραίοι στο Επταχώρι Καστοριάς
- 1/1: Ρουγκατσάρια/Κουδουνάδες/Μπουμπουσιάρια στη Γαλατινή, Μπουμπουσιάρια στη Βλάστη, στον Πελεκάνο και το Εμπόριο Κοζάνης, ο (σατυρικός ανδρικός) «χορός της γκαχελώνας» στο Μικρόκαστρο Κοζάνης, Αργκουτσάρια στην Κλεισούρα Καστοριάς
- 2/1: Καρναβάλι στην Γέρμα Καστοριάς
- 1/1: Μωμόγεροι στο Ρυάκιο Κοζάνης
- 5-6/1: Μπουμπουσιάρια στην Σιάτιστα
- 7/1: Μωμόγεροι στην Μεσοποταμία Καστοριάς
- 6-8/1: Ραγκουτσάρια στην Καστοριά
- 8/1: Πατερίτσα: παρέλαση μπουλουκιών.
300 τραγούδια που ακόμα τραγουδιούνται
Για καλύτερη επαφή με τη μουσική παράδοση της δυτικής Μακεδονίας, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να ακούσουν τραγούδια καταγεγραμμένα στην Εράτυρα (τοπικά, της Δ. Μακεδονίας, ή πανελλαδικής εμβέλειας), τα οποία είναι διαθέσιμα στο Youtube και να διαβάσουν σχετικές πληροφορίες στο aiia
Όπως εξηγεί ο κ.Πήτας, η Εράτυρα, κεφαλοχώρι της Δυτικής Μακεδονίας έχει παλιά και πλούσια μουσική παράδοση, με πολλά τραγούδια που καλύπτουν όλο το φάσμα της κοινωνικής ζωής και της ιστορίας του τόπου: τραγούδια Δωδεκαήμερου (Κάλαντα και Πρωτοχρονιά), Αποκριάτικα, Πασχαλιάτικα, αρραβώνα και χαράς (γάμου), ερωτικά (καντάδες και επιτραπέζια της αγάπης), καθώς και κλέφτικα (επιτραπέζια και τσάμικα). Μέχρι τώρα έγιναν πολλές επιμέρους καταγραφές των τραγουδιών αυτών, με κυριότερη αυτή του Τ. Σαμαρά του Ραδιοφωνικού Σταθμού Μακεδονίας, της οποίας έγινε αναπαραγωγή σε CD από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Εράτυρας. «Καμιά όμως δεν κάλυψε όλα τα γνωστά τραγούδια (περίπου 300 σύμφωνα με πρόχειρες εκτιμήσεις)» σημειώνει ο κ.Πήτας.
Ο στόχος της συλλογής και επιμέλειας των τραγουδιών που πραγματοποιήθηκε από την κατεύθυνση Ψηφιακών Μέσων του τμήματος Πληροφορικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, λέει, είναι σωστικός. Με την αλλαγή του τρόπου ζωής, η πανάρχαια αυτή μουσική παράδοση σβήνει και οι νεώτεροι ούτε καν γνωρίζουν τον μουσικό πλούτο του τόπου τους. Έχουν καταγραφεί, ψηφιοποιηθεί και μερικά αποκατασταθεί όσον το δυνατόν περισσότερα τραγούδια (περίπου 300), που τραγουδιούνται ακόμα στην Εράτυρα, ιδιαίτερα από τους παλιότερους. Υπολογίζεται ότι τραγουδιούνται τουλάχιστον ακόμη 100 τραγούδια (ίσως και αρκετά περισσότερα) που δεν έχουν καταγραφεί ακόμα. Ο αριθμός των τραγουδιών είναι εντυπωσιακός, καθώς και η θεματική και τεχνοτροπική τους ποικιλία.
