Ο φάρος είναι μια έννοια άρρηκτα συνδεδεμένη με την ελληνική κουλτούρα και τη θαλασσινή ναυτική παράδοση. Η έννοια, το βαθύ νόημα που συμβολίζει χρησιμεύει ακόμη και σήμερα ως έκφραση για να δείξει την πυξίδα, την αξία που στέκει αγέρωχη και φωτεινή για να μας δείχνει τον δρόμο.
Ανήμερα της παγκόσμιας ημέρας φάρων, κάνουμε μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία των κτισμάτων στις άκρες της θάλασσας που χρησίμευσαν για αιώνες ως σημάδια για τους ναυτικούς. Σήμερα, ο φάρος αργοπεθαίνει, καθώς η χρησιμότητά του φθίνει στην εποχή της τεχνολογίας και της διασυνδεσιμότητας. Αυτό δεν σημαίνει όμως πως ένα τόσο σημαντικό κεφάλαιο στην ελληνική και την παγκόσμια ιστορία πρέπει να σβήσει για πάντα τη λάμπα του.
Φάρος: Μια μικρή αναδρομή στην ιστορία τους
Στον αρχαίο κόσμο, πολύ πριν αποκτήσουμε πραγματικούς πύργους που φιλοξενούσαν οποιοδήποτε είδος λυχνίας, οι ναυτικοί χρησιμοποιούσαν τεχνητούς σωρούς βράχων ως σημάδια ημέρας και τη λάμψη των ηφαιστείων ως οδηγό τη νύχτα. Χρησιμοποιούσαν επίσης φωτιές, μαζί με πιο εξελιγμένα κοφίνια ή μεταλλικά καλάθια, τα οποία άναβαν και τοποθετούσαν σε ακρωτήρια.
Διαβάζουμε στο projectarchaeology.org, πως ο πρώτος γνωστός φάρος στην ιστορία, κατασκευάστηκε στην Αίγυπτο πριν από 2.000 χρόνια. Η ίδια πηγή σημειώνει πως αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει τα απομεινάρια περισσότερων από 30 φάρους που χτίστηκαν από τους αρχαίους Ρωμαίους.
Στην πιο σύγχρονη εποχή, ο πρώτος βρετανικός αποικιακός φάρος βρίσκεται στη Βοστώνη της Μασαχουσέτης και χτίστηκε το 1716. Την ίδια ώρα, ο πρώτος φάρος στη Φλόριντα των ΗΠΑ βρίσκεται στον Άγιο Αυγουστίνο και άναψε τον φανό του το 1824.
Το βιομηχανικό θαύμα του 16ου αιώνα, ήταν μια συσκευή που έμοιαζε με μπολ και είχε στο κέντρο της μια μικρή λάμπα πετρελαίου. Το φως από τη λάμπα συγκεντρωνόταν και εκπέμπονταν σε μια δέσμη. Σαν να τοποθετούσε κανείς έναν καθρέφτη πίσω από μια φλόγα, δημιούργησε την πρώτη εξαιρετικά αποδοτική λάμπα φάρων.
Αργότερα, η εφεύρεση της λάμπας Argand (ένας τύπος λάμπας λαδιού) είχε ως αποτέλεσμα το να είναι επτά φορές πιο φωτεινό από ένα κερί και μπορούσε να ανάψει με καύσιμα όπως το λαρδί και το λάδι φάλαινας σπέρματος.
Η κηροζίνη και η παραφίνη χρησιμοποιούνταν ευρέως στην Ιρλανδία για την καύση του φωτός, πριν από την εισαγωγή του ηλεκτρισμού στη δεκαετία του 1930. Ο φάρος Donaghadee στην κομητεία Down ήταν ο πρώτος φάρος που ηλεκτροδοτήθηκε στο νησί της Ιρλανδίας το 1934.
Στη σύγχρονη εποχή σημαντικό μέρος του φάρου είναι ο φακός Frensel. Ο φακός αποτελείται από πολλά πρίσματα που είναι τοποθετημένα σε ένα χαλύβδινο πλαίσιο. Η διάταξη του φακού κάνει το φως από τη λάμπα του φάρου να λειτουργεί ως μία ισχυρή δέσμη.
Έτσι, το νυχτερινό σήμα είναι μια σταθερή λευκή λάμψη που επαναλαμβάνεται κάθε 30 δευτερόλεπτα, η οποία μπορεί να γίνει αντιληπτή σε απόσταση έως και 24 μιλίων (αυτή η εκτίμηση εξαρτάται από τον τύπο και το είδος του φακού που διαθέτει ο φάρος). Χρησιμοποιείται μετά το ηλιοβασίλεμα, επειδή η νύχτα είναι η πιο επικίνδυνη εποχή για την πλοήγηση των πλοίων.
Τα σημάδια ημέρας και τα νυχτερινά σημάδια κάνουν κάθε φάρο μοναδικό. Το σημάδι ημέρας είναι το χρώμα και το μοτίβο βαφής στο κτίριο ενός φάρου. Το νυχτερινό σημάδι είναι ένα διακριτικό μοτίβο φωτός που είναι σταθερό και αναβοσβήνει ή περιστρέφεται και αναβοσβήνει. Κάθε διακριτικό σημάδι ημέρας και νύχτας είναι ορατό από τη θάλασσα και χρησιμοποιείται από τους ναυτικούς για να γνωρίζουν πού βρίσκονται τα πλοία τους κατά μήκος της ακτής.
Ο φάρος στην δαντελωτή Ελλάδα
Ένα από τα σημαντικότερα σύγχρονα μνημεία που δίνουν το στίγμα της Ελλάδας και την περίοπτη θέση που κατείχε ανέκαθεν η χώρα μας στην παγκόσμια ναυτική ιστορία αργοσβήνει, παραδομένο στη φθορά του χρόνου και την εγκατάλειψη.
Διαβάζουμε σε μια ιστοσελίδα, ειδικά αφιερωμένη στους φάρους της χώρας μας, το faroi.com, πως το Eλληνικό Φαρικό δίκτυο αριθμεί σήμερα 120 παραδοσιακούς φάρους μέσης ηλικίας περίπου 2 αιώνων. Μόνον οι 20 βρίσκονται σε καλή κατάσταση, ενώ μέτρια χαρακτηρίζεται η κατάσταση άλλων 30.
Στους υπόλοιπους τα σημάδια φθοράς είναι ορατά και δια γυμνού οφθαλμού. Το 1998 η Υπηρεσία Φάρων του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού (ΓΕΝ) , στην οποία ανήκει η ευθύνη για την διαχείριση του δικτύου, εκπόνησε ένα συνολικό πρόγραμμα συντήρησης και αποκατάστασης όλων των κτισμάτων και προώθησε το σχέδιο αυτό προς ένταξη στο Β΄ Κοινοτικό πλαίσιο στήριξης.
Οι καταστροφές των φάρων
Οι μεγαλύτερες καταστροφές στο Eλληνικό Φαρικό δίκτυο προκλήθηκαν κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και συγκεκριμένα κατά την αποχώρηση των Γερμανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα.
Το 1940 υπήρχαν 206 πέτρινοι φάροι ενώ μετά το τέλος του πολέμου απέμειναν σε λειτουργία μόνον οι 19. Η πρώτη προσπάθεια ανασυγκρότησης του δικτύου άρχισε το 1945 και συνεχίστηκε έως τα μέσα της δεκαετίας του ΄50. Περίπου 80 φάροι ανακατασκευάστηκαν. Οι υπόλοιποι αφέθηκαν στην τύχη τους.
Οι φωτοσημαντήρες επισκίασαν την χρησιμότητα των φάρων. Πολύ φθηνότεροι, ευκολότεροι στην τοποθέτηση και την συντήρηση αναπτύχθηκαν σε ευρεία κλίμακα, σε όλους τους σημαντικούς θαλάσσιους διαύλους και σήμερα ανέρχονται σε 1.188.
Ο πέτρινος φάρος παραδοσιακό μνημείο
Οι πέτρινοι Φάροι και Φανοί αποτελούν παραδοσιακά μνημεία με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική κατασκευή, εξακολουθούν να συμβάλλουν στην ανάπτυξη και ασφάλεια της ναυσιπλοΐας, είναι συνδεδεμένοι με την ναυτική παράδοση της Ελλάδας και αποτελούν σημείο αναφοράς για τους ναυτιλλόμενους. Προστατεύονται από τον Ν.3028/02 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς», και τον Ν. 2039/92 «περί Κύρωσης της Σύμβασης για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Ευρώπης».
Μέχρι σήμερα έχουν χαρακτηριστεί ως Διατηρητέα Ιστορικά Μνημεία τριάντα ένας (31) εξ αυτών, με αποφάσεις του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, το ένα τέταρτο δηλαδή του συνολικού αριθμού τους, ενώ η Υπηρεσία Φάρων έχει ζητήσει το χαρακτηρισμό δέκα επιπλέον φάρων, ως Ιστορικών Μνημείων. Επίσης, πενήντα έξι (56) εξ αυτών είναι επανδρωμένοι ή επιτηρούμενοι από Φαροφύλακες
Ένας φάρος σε κάθε γωνία της χώρας
Τη δυνατότητα να ενημερωθούν για τη συμβολή των φάρων στην ασφάλεια της ναυσιπλοΐας, στην αξιοποίηση του φαρικού δικτύου ως πολιτιστικής κληρονομιάς καθώς και τη συνεισφορά των φαροφυλάκων στη λειτουργία του εν λόγω δικτύου θα έχουν οι πολίτες, στο πλαίσιο της επίσκεψης τους σε 28 φάρους της χώρας, την Κυριακή 21 Αυγούστου, με την ευκαιρία του εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας Φάρων.
Όπως έγινε γνωστό από το Πολεμικό Ναυτικό, σήμερα, Κυριακή 21 Αυγούστου το κοινό μπορεί να επισκεφθεί από τις 10 το πρωί, έως τις 8 το βράδυ τους φάρους σε:
- Αγ. Νικόλαο – Κέα
- Ακρωτήρι – Θήρα
- Αρκίτσα – Φθιώτιδα
- Μουδάρι – Κύθηρα
- Βρυσάκι – Λαύριο
- Γερογόμπο – Κεφαλονιά
- Γουρούνι – Σκόπελος
- Δρέπανο – Χανίων
- Καστρι – Οθωνοί
- Κερί – Ζάκυνθος
- Σκινάρι – Ζάκυνθος
- Κρανάη – Γύθειο
- Μεγάλο Έμβολο – Θεσσαλονίκη
- Μελαγκάβι – Λουτράκι
- Πλάκα – Λήμνος
- Κόρακα – Πάρος
- Κοκκινόπουλο – Ψαρά
- Αλεξανδρούπολη – Αλεξανδρούπολη
- Ταίναρο – Λακωνία
- Κόπραινα – ‘Αρτα
- Κακή Κεφαλή – Χαλκίδα
- Μονεμβασιά – Λακωνία
- Λάκκα – Παξοί
- Βασιλίνα – Ευβοία
- Πάππα-Ικαρία
- Σπαθί – Σέριφος
- Δουκάτο – Λευκάδα
- Κατάκολο – Ηλεία.
- Κόπραινα – ‘Αρτα
- Κακή Κεφαλή – Χαλκίδα
- Μονεμβασιά – Λακωνία
- Λάκκα – Παξοί
- Βασιλίνα – Ευβοία
- Πάππα-Ικαρία
- Σπαθί – Σέριφος
- Δουκάτο – Λευκάδα
- Κατάκολο – Ηλεία.
Έχει μια θάλασσα με φάρους
που ανάβουν μόνο για τους γλάρους
Οδυσσέας Ελύτης, Τα ρω του έρωτα
Η Παγκόσμια Ημέρα Φάρων
Η Παγκόσμια Ημέρα Φάρων καθιερώθηκε το 2003 με πρωτοβουλία της Διεθνούς Ένωσης Φαροφυλάκων και γιορτάζεται κάθε χρόνο την τρίτη Κυριακή του Αυγούστου.
Σκοπός αυτής της πρωτοβουλίας είναι η ενημέρωση των πολιτών για τη σημασία των φάρων και των υπόλοιπων ναυτικών βοηθημάτων στην ασφάλεια της ναυσιπλοΐας, αλλά και η προβολή του έργου που επιτελούν οι φαροφύλακες, συχνά κάτω από δύσκολες συνθήκες.
Την ημέρα αυτή οι φάροι είναι ανοιχτοί για το κοινό, με την πραγματοποίηση διαφόρων εκδηλώσεων, που στοχεύουν και στην ανάδειξη τους ως μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε χώρας.
