Οι κινητοποιήσεις που ξέσπασαν το 2011 με την Αραβική Άνοιξη και οι εξελίξεις που προέκυψαν από αυτές, έφεραν στο προσκήνιο μια μακροχρόνια και επεισοδιακή σχέση: αυτή ανάμεσα στις θεωρίες εκδημοκρατισμού και την πολιτική πραγματικότητα στα αραβικά καθεστώτα.
Σημείο έναρξης για την Αραβική Άνοιξη θεωρείται ο αυτοπυρπολισμός του Τυνήσιου μικροπωλητή Μοχάμεντ Μπουαζίζι σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την επιβολή προστίμου επειδή δεν είχε άδεια, αλλά και για την αδιάλλακτη και αυταρχική στάση της αστυνομίας.
Ένα περιστατικό που απέδειξε πως, όταν θέλουν, τα αυταρχικά καθεστώτα μπορούν να συμπεριφερθούν όπως και αυτά των «δυτικών δημοκρατιών», στάθηκε η αφορμή για μία γενικευμένη εξέγερση που έμελλε να επηρεάσει τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων. Από τις 4 Ιανουαρίου εκείνου του χρόνου, ημέρα θανάτου του Μπουαζίζι, ο αραβικός κόσμος εισέρχεται στη νέα πραγματικότητα, στην εποχή που όριζε η Αραβική Άνοιξη.
Πως επηρέασε κάθε χώρα η Αραβική Άνοιξη
Τυνησία
Οι διαδηλώσεις που ξεκίνησαν στην Τυνησία τον Δεκέμβριο του 2010, ενώ ακόμα ο Μπουαζίζι βρισκόταν στο νοσοκομείο, επί της ουσίας αποτελούν και την απαρχή για την Αραβική Άνοιξη.
Αφορμές για τις διαδηλώσεις στάθηκαν η εκτεταμένη φτώχεια, τα υψηλά ποσοστά ανεργίας και η ακρίβεια στις τιμές των τροφίμων. Η κλιμάκωση της λαϊκής οργής είχε ως αποτελέσματα το θάνατο εκατοντάδων Τυνήσιων και την διάλυση της κυβέρνησης Μπεν Άλι, ο οποίος προερχόταν από το πανίσχυρο μέχρι τότε κόμμα RCD.
O Μπεν Άλι αναγκάστηκε να παραιτηθεί —σημειολογικά 10 ήμερες μετά το θάνατο του Μπουαζίζι—και να φύγει από την χώρα, ενώ εν συνεχεία σχηματίστηκε κυβέρνηση «εθνικής ενότητας». Η συμμετοχή στελεχών του RCD στην κυβέρνηση εξόργισε τους διαδηλωτές, οι οποίοι επιδίωκαν μία ριζική ρήξη με το παρελθόν.
Τελικώς, η λειτουργία του κόμματος ανεστάλη, ενώ το Μάρτιο του 2011 το δικαστήριο αποφάσισε τη διάλυσή του, τη ρευστοποίηση των περιουσιακών του στοιχείων και τον αποκλεισμό των στελεχών του από τις εκλογές.
Τα παραπάνω σφράγισαν το τέλος μίας εποχής για την Τυνησία. Στις εκλογές για νέα Συνταγματική Συνέλευση (Οκτώβριος 2011) επικράτησε το επί πολλά χρόνια εκτός νόμου ισλαμικό κόμμα Ennahnda, το οποίο είχε νομιμοποιηθεί από την κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» τον Μάρτιο του 2011.
Παρά την επικράτηση ισλαμικού κόμματος, στην Τυνησία συνέχισαν να ακούγονται αρκετές φωνές που ζητούσαν την εγκαθίδρυση ισλαμικού Χαλιφάτου. Κύριοι εκφραστές του αιτήματος αυτού ήταν οι σκληροπυρηνικοί Σαλαφιστές μουσουλμάνοι με προεξέχουσα οργάνωση την Ανσάρ αλ Σαρία, την οποία η κυβέρνηση χαρακτήρισε τρομοκρατική, σε μια προσπάθεια να την αντιμετωπίσει.
Τον Οκτώβριο του 2014 πραγματοποιήθηκαν εκλογές στις οποίες το Ennahnda ηττήθηκε από το κοσμικό κόμμα Nidaa Tounes, επιβεβαιώνοντας κατά αυτόν τον τρόπο την διαχρονική επιλογή του Τυνήσιου λαού για κοσμικό κράτος. Μία επιλογή που καταμαρτυρά άλλωστε και η επικράτηση της κοσμικής κουλτούρας που είναι σταθερά κυρίαρχη εδώ και χρόνια στην Τυνησία.
Αίγυπτος
Από το 1981 έως το 2011 την εξουσία στην Αίγυπτο κατείχε ο Χόσνι Μουμπάρακ, ο οποίος είχε εγκαθιδρύσει μία ισχυρότατη διακυβέρνηση. Λίγο καιρό μετά το ξέσπασμα της γενικευμένης εξέγερσης εναντίον του ίδιου και του καθεστώτος του —και συγκεκριμένα τον Φεβρουάριο του 2011—, ο Μουμπάρακ οδηγήθηκε σε παραίτηση, καθιστώντας έτσι την Αίγυπτο χώρα-σύμβολο για την Αραβική Άνοιξη.
Οι συγκρούσεις ανάμεσα στους ισλαμιστές και τους οπαδούς του κοσμικού κράτους για την κατάληψη της εξουσίας ήταν έντονες και δεν εκτονώθηκαν ακόμα και μετά την διενέργεια εκλογών, μιας και ο στρατός ανέλαβε την εξουσία.
Η δύναμη του στρατού θα φανεί και το 2013 (3 Ιουλίου) όταν θα θέσει υπό κράτηση τον τότε πρόεδρο Μόρσι, θα αναστείλει την εφαρμογή του Συντάγματος και θα εγκαθιδρύσει προσωρινή κυβέρνηση με επικεφαλής τον Αντλί Μανσούρ, πρόεδρο του Ανωτάτου Συνταγματικού Δικαστηρίου.
Εκείνη την περίοδο βρισκόταν σε επεξεργασία σχέδιο νέου Συντάγματος, το οποίο έδινε αυξημένες εξουσίες τόσο στον στρατό όσο και στο δικαστικό σώμα, με προφανή στόχο την εδραίωσή τους ως «φύλακες» του νέου καθεστώτος. Ταυτόχρονα, πραγματοποιήθηκαν διώξεις εναντίον των οπαδών του Μόρσι, αλλά και των μελών και οπαδών των Αδελφών Μουσουλμάνων, μίας αρκετά ισχυρής ισλαμιστικής οργάνωσης που τελικά τέθηκε εκτός νόμου.
Γίνεται αντιληπτό ότι το κίνημα αμφισβήτησης της καθεστηκυίας τάξης του 2011 υποχώρησε, δεν μπόρεσε να οργανωθεί πολιτικά και σε μεγάλο βαθμό περιορίστηκε λόγω των Αδελφών Μουσουλμάνων που εξέφρασε κατά κάποιο τρόπο την Αραβική Άνοιξη στην Αίγυπτο.
Η δύναμη που είχαν οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι στην πραγματικότητα επισκίασε τόσο τις δυνάμεις της Αριστεράς, όσο και αυτές της φιλελεύθερης νεολαίας, δύο πόλων που θα μπορούσαν να έχουν ρόλο στις εξελίξεις και πιθανόν να είχαν πετύχει πολλά παραπάνω αν πρωταγωνιστούσαν στην μετά Μουμπάρακ εποχή.
Τα παραπάνω σε συνδυασμό με την καταπιεστική πολιτική του Μόρσι είχαν ως αποτέλεσμα την παλινόρθωση ενός καθεστώτος αντίστοιχης αυταρχικότητας με αυτό πριν ξεσπάσει η Αραβική Άνοιξη.
Συρία
Η κοινωνική αναταραχή για την Αραβική Άνοιξη εξαπλώθηκε γρήγορα και στη Συρία και κλιμακώθηκε τον Μάρτιο του 2011 με αίτημα την καθεστωτική αλλαγή.
Ο Άσαντ προχώρησε σε καταστολή της εξέγερσης με τα εξής αποτελέσματα: αρκετοί στρατιωτικοί να αποσκιρτίσουν, οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης να ενωθούν και επί της ουσίας η σύρραξη να γενικευτεί.
Η Συρία για αρκετούς μελετητές βρίσκεται από τότε σε έναν διαρκή εμφύλιο πόλεμο με δύσκολα υπολογίσιμες συνέπειες και απώλειες. Η διεκδίκηση σημαντικών αλλαγών σε τομείς όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα και το πολιτικό σύστημα της χώρας, απέφεραν καρπούς το Φεβρουάριο του 2012 με την υιοθέτηση νέου Συντάγματος.
Είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι τότε, το κυβερνόν κόμμα Μπααθ ήταν και το μοναδικό συνταγματικά κατοχυρωμένο, κατέχοντας πρακτικά το μονοπώλιο στην εξουσία. Στη Συρία βρίσκεται σε εξέλιξη μία σύγκρουση στην οποία δεν υπάρχουν μόνο δύο αντιμαχόμενες πλευρές κι αυτό γιατί στις συγκρούσεις έχουν εμπλοκή και ξένες δυνάμεις κάνοντας ακόμα πιο δύσκολο να οριστούν τα αντίπαλα στρατόπεδα.
Η βασική σύγκρουση πάντως είναι η θρησκευτική: ανάμεσα στους σιίτες (σέχτα των Αλεβιτών), οι οποίοι είναι η μειοψηφία του συριακού λαού και υποστηρικτές του Άσαντ και της σουνιτικής πλειοψηφίας της χώρας που κατά κύριο λόγο υποστηρίζει τους αντικαθεστωτικούς. Στις συγκρούσεις έχουν αναπόφευκτα εμπλακεί και άλλες μειονότητες όπως οι Χριστιανοί, οι Κούρδοι και οι Τουρκμένοι.
Το Συριακό ζήτημα έχει προ πολλού ξεφύγει από το στενό εθνικό του πλαίσιο και αποτελεί ένα γενικευμένο ζήτημα με παγκόσμιας κλίμακας αποτελέσματα που δεν θα εξετάσουμε στο παρόν κείμενο.
Καταλυτικό ρόλο στις εξελίξεις είχε η άνοδος των δυνάμεων του λεγόμενου Ισλαμικού Κράτους [ΙΚ], το οποίο εμφανίστηκε στο γειτονικό Ιράκ, αλλά εξαπλώθηκε ταχύτατα και στις γύρω περιοχές-χώρες. Είναι ενδεικτικό πως στα μέσα του 2015 το ΙΚ έφτασε να καταλαμβάνει σχεδόν το 50% του εδάφους της χώρας. Στοιχεία που καταδεικνύουν την ένταση του πολέμου είναι και οι αριθμοί των νεκρών ( ~ 300.000) και των προσφύγων ( ~ 5 εκ.).
Λιβύη
Η περίπτωση της Λιβύης διαφέρει σε αρκετά σημεία από αυτές των άλλων χωρών του κινήματος στην Αραβική Άνοιξη, κυρίως γιατί στη Λιβύη η εξέγερση είχε φυλετικά χαρακτηριστικά και δεν βασιζόταν στους νέους και τους εργαζόμενους, αν και σαφώς υπήρχαν κι αυτοί.
Μία ακόμη διαφορά είναι ότι στη Λιβύη δεν υπήρχαν κοινωνικοπολιτικά προτάγματα ώστε να ενώσουν το λαό, η ένωση του οποίου έγινε μόνον για φυλετικούς λόγους. Η μεγαλύτερη αλλαγή που έχει συντελευθεί στο κράτος της Λιβύης εξαιτίας της Αραβικής Άνοιξης είναι η πτώση του καθεστώτος Καντάφι, μία πτώση που ολοκληρώθηκε με την δολοφονία του πάλαι ποτέ πανίσχυρου ηγέτη.
Η Λιβύη μετά την Αραβική Άνοιξη δεν μπήκε όμως —έστω σε μια στοιχειώδη— φάση εκδημοκρατισμού και κανονικότητας, αλλά σε μία περίοδο κατά την οποία κυριάρχησαν οι παραστρατιωτικές οργανώσεις και όλες οι δραστηριότητες που σχετίζονται με την παραοικονομία.
Από τότε μέχρι σήμερα η κατάσταση στη Λιβύη εξακολουθεί να είναι έκρυθμη (συνεχείς συγκρούσεις) και μπερδεμένη (ύπαρξη πολλών κέντρων εξουσίας, ειδικά από τις εκλογές του Ιουνίου του 2014 και μετά), κάνοντας έτσι το μέλλον της χώρας να μοιάζει αβέβαιο. Η εκτίμηση πως η Λιβύη δεν πρόκειται, σύντομα τουλάχιστον, να βγει από αυτήν την χαοτική κατάσταση κυριαρχεί ανάμεσα στους αναλυτές.
Υεμένη
Εμπνευσμένοι από τις διαδηλώσεις για την Αραβική Άνοιξη σε Αίγυπτο και Τυνησία, φοιτητές κατά κύριο λόγο αλλά και άλλες κοινωνικές ομάδες ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 2011 κινητοποιήσεις σε όλη τη χώρα.
Απαιτήσεις των διαδηλωτών ήταν να μπει ένα τέλος στη φτώχεια, να δοθούν μεγαλύτερες δημοκρατικές ελευθερίες και να παραιτηθεί ο Σαλέχ, ο οποίος κυβερνούσε την Υεμένη από το 1978. Αρχικώς υπήρξαν ενδείξεις πως ο Σαλέχ θα προχωρούσε στην υπό όρους παραίτηση του αλλά κάτι τέτοιο δεν έγινε. Τον Ιούνιο του 2011 ο Σαλέχ θα τραυματιστεί βαριά ύστερα από απόπειρα δολοφονίας εναντίον του και πλέον η προσοχή του κόσμου θα στραφεί στη διάδοχη κατάσταση.
Για την διαδοχή ερίζουν: ο Αλί Μουσίν αλ-Αχμάρ (στρατηγός, πρώην έμπιστος του Σαλέχ), ο Χαμίντ αλ-Αχμάρ (συνωνυμία με τον στρατηγό, δισεκατομμυριούχος) και ο μεγαλύτερος γιος του Σαλέχ και ηγέτης της επίλεκτης προεδρικής φρουράς, Αχμέντ. Οι δύο πρώτοι στήριξαν τις κινητοποιήσεις παρά το γεγονός πως αποτελούσαν μέρος του καθεστώτος που ήθελαν να ανατρέψουν οι διαδηλωτές, ενώ ο Αχμέντ Σαλέχ ανέλαβε την προσπάθεια καταστολής των διαδηλωτών.
Η σύγκρουση ανάμεσά τους επηρέασε άμεσα την δυναμική των διαδηλώσεων και περιθωριοποίησε την δράση των κομμάτων. Η εξέγερση πέτυχε πάντως τον κύριο στόχο της, την απομάκρυνση του Σαλέχ από την εξουσία (Φεβρουάριος 2012).
Η νίκη των διαδηλωτών δεν οδήγησε την Υεμένη σε δημοκρατικότερο καθεστώς καθώς ο νέος ηγέτης Χάντι —αντιπρόεδρος της χώρας υπό τον Σαλέχ— ακολούθησε την πεπατημένη του προκατόχου του και δεν ικανοποίησε τα αιτήματα των διαδηλωτών από την Αραβική Άνοιξη.
Ο ένοπλος αγώνας των σιιτών Χουθί ενάντια στο νέο καθεστώς, η στρατιωτική εμπλοκή της Σαουδικής Αραβίας και άλλων χωρών σουνιτικής πλειοψηφίας που δεν επιθυμούν η εξουσία να περάσει στους σιίτες, καθώς και η κατοχή σημαντικού ποσοστού του εδάφους της χώρας από την Αλ Κάιντα της Υεμένης έχουν δημιουργήσει και συντηρούν έναν πρωτοφανή για τα δεδομένα της χώρας εμφύλιο πόλεμο.
Οι συρράξεις αυτές επέτειναν τη φτώχεια και ακύρωσαν τις λαϊκές κινητοποιήσεις του 2011 για την Αραβική Άνοιξη.
Μπαχρέιν
Στο Μπαχρέιν οι διαδηλώσεις για την Αραβική Άνοιξη ξεκίνησαν τον Φεβρουάριο του 2011 και μαζικοποιήθηκαν γρήγορα.
Τα αρχικά αιτήματα των διαδηλωτών που υποστήριζαν το σιιτικό πολιτικό συνασπισμό Αλ Ουεφάκ, ήταν να γίνουν σεβαστά τα συνταγματικώς κατοχυρωμένα δικαιώματα και ελευθερίες, να εκλέγεται αντί να διορίζεται ο πρωθυπουργός και η κυβέρνηση και τέλος να παραιτηθεί ο πρωθυπουργός Μπιν Σαλμάν αλ Καλίφα, ο οποίος χάρη στην στήριξη του βασιλιά και θείου του βρίσκεται 40 χρόνια στην εξουσία.
Ενδεικτικό της κατάστασης που επικρατεί στο Μπαχρέιν και της δύναμης που έχει το εκεί καθεστώς είναι το γεγονός πως το σιιτικό στοιχείο —το οποίο αποτελεί μια πλειοψηφία της τάξεως του 70% του πληθυσμού— είναι αποκλεισμένο από την εξουσία, την οποία κατέχει η σουνιτική μειοψηφία μέσω της βασιλικής δικτατορίας των Αλ Καλίφα από το 1783.
Σημαντικός παράγοντας στο να μην υπάρξουν αλλαγές στο πολιτικό καθεστώς της χώρας και στην βίαιη καταστολή της εξέγερσης ήταν και πως αυτό είναι η πρώτη επιλογή ισχυρών χωρών, όπως οι ΗΠΑ και η Σαουδική Αραβία. Όπως και σε άλλες χώρες, έτσι και στο Μπαχρέιν, η φλόγα που άναψε το 2011 με την Αραβική Άνοιξη φαντάζει να έχει προ πολλού σβήσει.
Τα αποτελέσματα που είχε η Αραβική Άνοιξη
Η πτώση τριών πανίσχυρων ηγετών (Μπεν Αλι, Καντάφι, Μουμπάρακ) αποτελεί μία κοσμογονική αλλαγή, αλλά δεν αρκεί για να θεωρηθεί η Αραβική Άνοιξη επιτυχημένη.
Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει. Το αποτέλεσμα που είχε η Αραβική Άνοιξη ήταν οι χώρες που την ακολούθησαν να είναι σε ίδια ή και χειρότερη οικονομικοκοινωνικοπολιτική κατάσταση.
Πρέπει να επισημανθεί δε, πως για πολλούς μελετητές τα «απόνερα» από την Αραβική Άνοιξη (εμφύλιες/φυλετικές συγκρούσεις, στρατιωτικές επεμβάσεις τρίτων χωρών, αύξηση της φτώχειας κ. α.) βοήθησαν στην ανάδειξη και ενδυνάμωση του Ισλαμικού Κράτους και κατά συνέπεια στην επέλαση ενός ισλαμιστικού χειμώνα στο σύνολο του αραβικού κόσμου.
