Συχνά περηφανευόμαστε σε αυτή τη χώρα πως μιλάμε μια από τις πιο πλούσιες γλώσσες του κόσμου. Ακόμη συχνότερα, σε περίπτωση που έρθουμε σε επαφή με ανθρώπους άλλων λαών – κατά κύριο λόγο λατινογενών – φουσκώνουμε από περηφάνεια που δεκάδες από τις λέξεις που χρησιμοποιούν, αφορούν σε μια ελληνική, ευδιάκριτη γλώσσα.
Πριν από πολλά χρόνια, όταν ακόμη έκανα το μεταπτυχιακό μου στη Γαλλία, ο καθηγητής μου μας επεσήμαινε με ιδιαίτερη έμφαση πως όταν μεταδίδουμε την είδηση είναι πολύ σημαντικό να είμαστε ακριβείς. Το παράδειγμα που έφερνε τότε ο Γάλλος καθηγητής δημοσιογραφίας στο πανέμορφο Μονπελιέ ήταν η χρήση της λέξης «εκατόμβη» (hécatombe) σε ένα δυστύχημα με 25 για παράδειγμα θύματα.
Ενθουσιασμένος σήκωσα το χέρι μου και του εξήγησα στα πάντοτε σπαστά γαλλικά πως κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να γραφτεί, καθώς η λέξη προϋποθέτει την ύπαρξη τουλάχιστον 100 νεκρών. Τότε, ο καθηγητής γύρισε με περιπαικτική διάθεση και σχολίασε: «Βοηθά πολλές φορές να είσαι Έλληνας, ε;».
Υπάρχουν περιπτώσεις που ξένες λέξεις έχουν φωλιάσει στο καθημερινό μας λεξιλόγιο και η ρίζα του χάνεται στους αιώνες αυτής της καθομιλουμένης η οποία ζυμώθηκε με δεκάδες πολιτισμούς. Άλλες φορές πάλι, κάποιες λέξεις που μοιάζουν απόλυτα ελληνικές, είναι ίσως δάνειο από άλλες γλώσσες ή έχουν τη ρίζα τους τόσο πίσω στον χρόνο που αυτή είναι κοινή για δεκάδες λαούς.
Σε κάθε περίπτωση, υπάρχουν λέξεις που έχουμε βάλει για τα καλά στην καθημερινότητά μας, οι οποίες έχουν σαφώς επηρεαστεί από την αλλοδαπή, όμως στην καρδιά τους είναι πέρα για πέρα ελληνικές. Με τη βοήθεια του γλωσσολόγου Γιώργου Μπαμπινιώτη, ξεδιαλύνουμε ποιες από αυτές παρότι έκαναν ένα ταξίδι ως το εξωτερικό, τελικά είχαν στον πυρήνα τους ελληνικό DNA.
Επτά λέξεις που μοιάζουν ξένες, αλλά είναι ελληνικές
Γι’ άλλη μια φορά σου βγάζω κόκκινα κάρτα! Από τον ήχο και μόνο, η λέξη μοιάζει λατινική και φυσικά την απαντάμε με διάφορες παραλλαγές στη γαλλική, την ισπανική, ακόμη και την αγγλική λέξη. Όπως σημειώνει στην σχετική ανάρτηση στο Twitter το Λεξικό Μπαμπινιώτη, η λέξη προέρχεται από το ιταλικό carta και το λατινικό charta. Ωστόσο αυτό το τελευταίο, αναφέρεται στο ελληνικό, αρχαίο ουσιαστικό χάρτης.
https://twitter.com/lexicon_gr/status/1630205359821590528
Η αλήθεια είναι πως τα περισσότερα λαχανικά έχουν κοινή ρίζα, η οποία στις περισσότερες των περιπτώσεων δεν είναι ελληνική. Πάρτε για παράδειγμα την πατάτα, την τομάτα και άλλα παρόμοια κηπευτικά, που επειδή ήρθαν από μακριά, απέκτησαν κοινό όνομα σχεδόν σε ολόκληρο τον κόσμο. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με το καρότο, μια από τις λέξεις που ταξίδεψε μακριά και επέστρεψε αλλαγμένη στην Ελλάδα.
Σύμφωνα λοιπόν με το λεξικό, το πορτοκαλί λαχανικό προέρχεται από το ιταλικό carota, που με τη σειρά του δημιουργήθηκε από το ελληνιστικό καρωτόν (στον πληθυντικό καρωτά) που έχει τη ρίζα του στο αρχαίο κάρα που σημαίνει κεφάλι (για όσους έχουν κάνει Αντιγόνη στο Λύκειο θυμούνται πολύ καλά την κάρα της Ισμήνης, στις πρώτες στροφές του έργου). Ο γλωσσολόγος δεν δίνει επακριβώς την πορεία από την έννοια κεφάλι στο γλυκό καρότο, ωστόσο προτείνει πως θα ήταν ορθότερο να γράφεται στα ελληνικά με «ω».
https://twitter.com/lexicon_gr/status/1629842720406532096
Το καριοφίλι είναι μια λέξη που σε κάθε Έλληνα φέρνει στο νου την Επανάσταση του ’21. Λέγεται λοιπόν πως η ονομασία αποδόθηκε στα όπλα εκείνα από το ιταλικό εργοστάσιο που τα παρήγαγε, Carlo e figli, δηλαδή «Κάρολος και υιοί». Ωστόσο, επειδή οι λέξεις παίζουν πολύ όμορφα παιχνίδια μέσα στον χρόνο, ο Μπαμπινιώτης προτείνει μια άλλη εκδοχή.
Είναι πιθανό λοιπόν, το όνομα του όπλου της επανάστασης να οφείλεται στο καρυοφύλλι ή καρυόφυλλον, το γνωστό μας σήμερα γαρύφαλλο. Κι αυτό γιατί κάποιοι κατασκευαστές διακοσμούσαν τα όπλα με το λουλούδι αυτό χαραγμένο σε εμφανή σημεία. Όπως σημειώνει, τον 16ο αιώνα, οι Τούρκοι αποκαλούσαν το όπλο αυτό karanfil που σημαίνει επίσης γαρύφαλλο.
https://twitter.com/lexicon_gr/status/1629117692874743809
Παραμένουμε στο αρχικό γράμμα «κ» και συζητάμε για μια από τις λέξεις που είναι σχεδόν βέβαιο πως όλοι οι Έλληνες θεωρούν σίγουρα ξενόφερτη. Υπάρχει άλλωστε και το κάθισμα που μοιάζει πιο πρέπον. Κι όμως, παρότι η λέξη που χρησιμοποιούμε σήμερα έχει βενετικές ρίζες και κατ’ επέκταση λατινικές, στο βάθος προέρχεται από το αρχαίο καθέδρα.
Μάλιστα, στη λογική της λέξης κάθομαι και κάθισμα, παλιότερα είχε επιχειρηθεί να χρησιμοποιηθεί η λέξη καθέκλα, η οποία όμως δεν επικράτησε.
https://twitter.com/lexicon_gr/status/1628392917353070592
Μια λέξη πολλών καρατίων, μιας μονάδας μέτρησης που στις μέρες μας έχει επικρατήσει για τα πολύτιμα μέταλλα. Προέρχεται από το ιταλικό καράτι και το αραβικό κιράτ, που αποτελούν μονάδα βάρους. Οι δύο όμως αυτές λέξεις χρησιμοποιήσαν το ελληνικό κέρας, στο υποκοριστικό του, δηλαδή κεράτιον.
Όπως φαίνεται στην ελληνιστική περίοδο, το κεράτιον δήλωνε μονάδα βάρους και νόμισμα, υποδιαίρεση (1/3) του οβολού.
https://twitter.com/lexicon_gr/status/1627667889917513728
«Βάλε ψυχή και φώναξε» πως η καραμέλα, είναι πέρα για πέρα ελληνική. Άλλη μια από τις λέξεις που δύσκολα φαντάζεται κανείς πως ξεκίνησαν το ταξίδι τους από την Ελλάδα. Εμείς την δανειστήκαμε φυσικά από τους γλυκατζήδες Ιταλούς και την caramella που με τη σειρά τους την κράτησαν από τα μεσαιωνικά χρόνια όταν οι σύγχρονοι της εποχής αναφέρονταν στο Canna Mella.
Μην πάει ο νους σας στο κακό, πρόκειται απλά για το ζαχαροκάλαμο, την πηγή της ζάχαρης για μια σειρά από κράτη και πολιτισμούς. Ωστόσο, το ζαχαροκάλαμο εμπεριέχει την αρχαία λέξη κάλαμος από όπου ξεκίνησαν όλα – και αυτό το γλυκό ταξίδι!
https://twitter.com/lexicon_gr/status/1627306005427101702
Για το τέλος αφήσαμε μια ακόμη από τις λέξεις, που κατά τη γνώμη μου δεν θα φανταζόταν κανείς πως έχει ελληνικό DNA. Ο γνωστός σε όλους καναπές, το πιο πολυφορεμένο έπιπλο σε ένα σύγχρονο σπίτι. Ακόμη πιο απίθανη είναι η σύνδεση του επίπλου με το ενοχλητικό ζωύφιο που κάνει τη ζωή μας πιο δύσκολη τα καλοκαίρια.
Ναι, στη σημερινή εποχή το δανειστήκαμε από τους Γάλλους, που με τη σειρά τους το εξέλιξαν από την λατινική λέξη conopeup που μεταφράζεται ως «κρεβάτι με κουνουπιέρα». Φυσικά η ρίζα του θα πρέπει να αναζητηθεί στο ελληνιστικό κωνώπιον, το γνωστό σε όλους μας στη νέα ελληνική, κουνούπι.
https://twitter.com/lexicon_gr/status/1626580222978973696
