Είναι βέβαιο πως θα έχεις στην παρέα κάποιον ενοχλητικό που συνηθίζει να σε διορθώνει στο παραμικρό λαθάκι. Είναι εκείνοι που λατρεύουν να παρακολουθούν την αλληλουχία των λέξεων που μετέρχεται κανείς, προκειμένου να βρουν αυτό το «στις» πίσω από τη ώρα που δείχνει «μία» ή να σπεύσουν να διορθώσουν μια από τις εκφράσεις που κάποιος αναπαράγει λανθασμένα.
Πάρτε για παράδειγμα το «μέτρον άριστον», το περίφημο ρητό που για χρόνια, πιστεύαμε πως υπήρξε το μόνο που σκαλίστηκε σε αρχαιοελληνική επιγραφή, καθώς ηχούσε στα αυτιά μας από το Δημοτικό μέχρι και το Λύκειο.
Υπάρχει βέβαια και το αρχαιοπρεπές ανέκαθεν που έτσι και τολμήσεις να το εκφέρεις εκ παραδρομής, βρε αδερφέ, με ένα «από» μπροστά, τότε χτυπά ο κεραυνός του Μπαμπινιώτη. «Η φράση που χρησιμοποιήσατε είναι… λάθος» (και αν θέλουμε να μπούμε για τα καλά στο πνεύμα του γλωσσολόγου, η φράση είναι λανθασμένη, λάθος είναι το σχήμα που χρησιμοποιήσαμε!).
Καήκατε; Σε κάθε περίπτωση υπάρχουν δεκάδες εκφράσεις που χρησιμοποιούμε σχεδόν καθημερινά, άλλες που βλέπουμε ακόμη και σε δημοσιογραφικά ή άλλα κείμενα και πολλές φορές φλερτάρουν με το λάθος.
Εμείς διαλέξαμε κάποιες από τις πιο κλασικές φράσεις και αναζητούμε το δόκιμο, το σωστό και το λόγια λανθασμένο, για να ξέρεις με βεβαιότητα τι και πώς μπορείς να το λες και να το γράφεις.
«Παν μέτρον άριστον» ή «μέτρον άριστον»;
Μη βιαστείς να δώσεις την απάντηση, πάρε καλύτερα τη βοήθεια του κοινού. Άκου λοιπόν πως έχει το πράγμα. Τυπικά και «γλωσσολαγνικά» η έκφραση είναι «μέτρον άριστον» και κάθε τι πέραν αυτού περιττεύει!
Η πρώτη φορά που η έκφραση αυτή απαντάται είναι από τον Κλεόβουλο τον Λίνδιο, και μάλιστα φαίνεται πως περιλαμβάνεται σε μια συλλογή από εκφράσεις, γνωμικά των επτά σοφών (δηλ. που αποδίδονται στους επτά σοφούς) μαζί με άλλα γνωστά γνωμικά όπως χρόνου φείδου, μηδέν άγαν και τα λοιπά.
Η βασική αρχή λοιπόν είναι πως το μέτρο, το όριο είναι πάντοτε η βέλτιστη πρακτική. Προσθέτοντας λοιπόν το «παν», αλλάζει το νόημα και δημιουργείται η εντύπωση πως «όποιο μέτρο και αν έχει κανείς» καλό είναι.
Ψάχνοντας όμως περισσότερο, σκοντάψαμε σε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ανάλυση του Νίκου Σαραντάκου, συγγραφέα και μεταφραστή, ο οποίος υποστηρίζει πως έχει εντοπίσει μια σειρά από αρχαία αποσπάσματα, στα οποία η έκφραση αναφέρεται και ως «παν μέτρον άριστον». Ουσιαστικά, ισχυρίζεται πως η γλωσσική υπερβολή ήταν γνωστή στους ομιλούντες ελληνικές εδώ και χιλιάδες χρόνια και δεν αποτελεί νεοελληνικό ατόπημα.
Ενδεικτικά παραθέτει, μεταξύ άλλων, δυο αναφορές του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού και του Μεγάλου Βασιλείου, σημειώνοντας χαρακτηριστικά πως ο τελευταίος «δεν θα το χρησιμοποιούσε» καθώς «ήξερε ελληνικά όσο λίγοι».
Μπορείτε λοιπόν άφοβα και χωρίς ενοχές να χρησιμοποιείτε, αν σας αρέσει, τον τύπο «παν μέτρον άριστον», κι αν σας πουν ότι είναι λάθος, τρίψτε τους τον Μέγα Βασίλειο
«Μπορείτε λοιπόν άφοβα και χωρίς ενοχές να χρησιμοποιείτε, αν σας αρέσει, τον τύπο «παν μέτρον άριστον», κι αν σας πουν ότι είναι λάθος, τρίψτε τους τον Μέγα Βασίλειο, τον Ψελλό και τους ιπποκρατικούς στη μούρη» συνεχίζει ο κ. Σαραντάκος. Ας πούμε λοιπόν πως εδώ έχουμε ισοπαλία!
Ο ασκός ή οι ασκοί του Αιόλου;
Εδώ τώρα εκτός από «γλώσσα, γλώσσα» τις δύο πρώτες ώρες, τις πιο δύσκολες δηλαδή, αξίζει να ανατρέξουμε στα μαθητικά μας χρόνια και το μάθημα της ιστορίας/μυθολογίας.
Σύμφωνα λοιπόν με τον Όμηρο, στη ραψωδία Κ’ της Οδύσσειας, ο Οδυσσέας και οι άνδρες του φιλοξενήθηκαν με τον πατροπαράδοτο τρόπο στο νησί του Αιόλου ο οποίος τους έκανε ένα πολύ χρήσιμο δώρο. Έκλεισε όλους τους ανέμους σ’ ένα ασκί και άφησε ελεύθερο μόνο τον Ζέφυρο να φουσκώνει τα πανιά και να τους οδηγήσει με ασφάλεια στην Ιθάκη.
Η απληστία και η περιέργεια των συντρόφων που νόμισαν ότι ο Αίολος του είχε δώσει μαλάματα, χρυσάφι και ασήμι και άλλους θησαυρούς, τους οδήγησε στο καταστροφικό άνοιγμα του ασκού του Αιόλου.
Οι άνεμοι ξεχύθηκαν κι έφεραν τα πάνω- κάτω, ενώ είχαν πλησιάσει τόσο κοντά στην Ιθάκη. Οι άγριοι αέρηδες τους οδήγησαν πάλι στο νησί του Αιόλου. Ο θεός των Ανέμων τους έδιωξε κακήν κακώς θεωρώντας τους υβριστές αφού δεν ήταν άξιοι του δώρου που τους είχε δώσει αυτός, ένας θεός.
Όπως αντιλαμβάνεστε λοιπόν, εφόσον το ασκί (είδος δοχείου, φλασκιού φτιαγμένο από δέρμα ζώου) ήταν ένα, η έκφραση είναι η εξής: «Άνοιξε τον ασκό του Αιόλου» και σημαίνει πως με μια του κίνηση, προκάλεσε έντονη αναταραχή, αναστάτωση.
Αυτός είναι και ο λόγος, ιστορικός καθαρά, που η έκφραση «άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου» δεν ευσταθεί!
Για πάντα, αλλά όχι από πάντα μαζί!!!
Για πάντα μαζί, σ’ αυτό το ανηφόρι που λένε ζωή, έλεγε το λαϊκό άσμα. Ωστόσο, δεν έλεγε «από πάντα»! Μια από τις εκφράσεις, χρήσεις της λέξης, που συχνά εκφέρεται λανθασμένα είναι το χρονικό επίρρημα που δηλώνει την αιωνιότητα.
Τόσο αυτό, όσο και το αρχαιοπρεπέστερον ανέκαθεν, με την κατάληξη που δίνει τον χρόνο, δεν χρειάζονται το από, για έναν πολύ απλό λόγο.
Μπορεί το πάντα να είναι χρονικό επίρρημα, αλλά ως έννοια δεν έχει αρχή ούτε και τέλος. Δηλώνει πως κάτι θα διαρκεί με αέναο τρόπο στο διηνεκές! Γι’ αυτό και είναι λάθος το «από πάντα» και το «από ανέκαθεν».
Αυτός είναι και ο λόγος που το «από πάντα» είναι καταχρηστικό, αφού δεν μπορούμε να ορίσουμε χρονικό σημείο εκκίνησης.
Τελικά είναι «πράσινα άλογα» ή «πράσσειν άλογα;»
Τι θεωρίες και «πράσινα άλογα» που τσαμπουνας; Μια από τις εκφράσεις που θέλει να αναδείξει το οξύμωρο, το απίθανο μιας κατάστασης και έχει συζητηθεί πολλές φορές αναφορικά με τη σωστή της ερμηνεία και εκφορά.
Η διαδεδομένη λοιπόν εξήγηση θέλει σωστό τύπο την έκφραση «πράσσειν άλογα», η οποία μεταφράζεται ως «πράττω κάτι παράλογο» που δεν έχει λογική. Αν το καλοσκεφτεί άλλωστε κανείς, τι νόημα μπορεί να είχε ένα πράσινο άλογο στην κουβέντα μας; Πού έχει δει κανείς άλογο με τέτοιο χρώμα; Εδώ ακριβώς κρύβεται όμως ένα μικρό μυστικό, που ίσως να δίνει προβάδισμα στο περήφανο άτι, έναντι του αρχαιοελληνικού τύπου του πράττω.
Ενώ λοιπόν το πράσσειν άλογα μοιάζει το πιο ασφαλές, από πλευράς γραμματικής, φαίνεται πως η φράση αυτή δεν απαντάται πουθενά στην αρχαιοελληνική γραμματεία.
Στη συλλογή παροιμιών του Ν. Πολίτη και συγκεκριμένα στο λήμμα άλογο, βρίσκουμε την παροιμία «άλογο πράσινο ζητά». Όπως σημειώνει ο συντάκτης η παροιμία έχει να κάνει με απίθανα, αδύνατα πράγματα. Με πολύ απλά λόγια, όσο πιθανό είναι να απαντήσει κανείς πράσινο άλογο, άλλο τόσο είναι πιθανό να συμβεί αυτό που του εξιστορείται ή να ισχύει ένα γεγονός.
Στο ίδιο λήμμα ο Πολίτης δίνει και μια άλλη παροιμία συγγενική, «είδες πράσινο άλογο;» η οποία χρησιμοποιείται ελλειπτικά, δηλ. «όσο δεν υπάρχει πράσινο άλογο άλλο τόσο δεν υπάρχει αυτό που θα σου πω».
Οι εκφράσεις για «πράσινα άλογα» άλλωστε, φαίνεται πως υπάρχουν και σε άλλες γλώσσες. Υπάρχει για παράδειγμα μια ρουμανική παροιμία που μεταφράζεται ως «γυρίζει αναζητώντας πράσινα άλογα», αλλά και μια ακόμη, εξαιρετικά προσβλητικοί για τους Σέρβους που λέει: «Πράσινο άλογο, έξυπνος Σέρβος», δηλαδή όσες πιθανότητες έχει κανείς να απαντήσει πράσινο άλογο, τόσο συχνά συναντά και έναν ευφυή Σέρβο.
Διαβάστε επίσης:
Είσαι καλός στην ορθογραφία; Αυτή τη λέξη το 99% των Ελλήνων τη γράφει λάθος
Τις μπερδεύει μέχρι και ο Μπαμπινιώτης: 10 λέξεις που κάνουμε συχνά λάθος – Η σωστή ορθογραφία τους
Κάρτα, καναπές και καρότο! 7 λέξεις που θαρρείς για ξενικές κι όμως έχουν ελληνική ρίζα
Γραμματική: Πότε βάζουμε το τελικό ν σε μια λέξη – Τα πιο συχνά λάθη
