Οι Times του Λονδίνου δημοσίευσαν ένα άρθρο για τα Γλυπτά του Παρθενώνα με τίτλο «Γιατί τα Μάρμαρα του Ελγιν ενδέχεται τελικά να επιστρέψουν στην Ελλάδα – Το Βρετανικό Μουσείο θέλει να κάνει μια συμφωνία για να τελειώσει μια μνησικακία δύο αιώνων με την Αθήνα – Τι άλλαξε τις απόψεις τους;».
Η αρθρογράφος Σάρα Μπάξτερ επισημαίνει ότι «την περασμένη εβδομάδα, Έλληνες επίσημοι συγκεντρώθηκαν στους δροσερούς κήπους του προεδρικού μεγάρου για να γιορτάσουν την 48η επέτειο από την αποκατάσταση της δημοκρατίας μετά την πτώση της χούντας. Στη δεξίωση παρέστη και η συγγραφέας Βικτόρια Χίσλοπ, που είναι πολύ αγαπητή στην Ελλάδα για τα ιστορικά της μυθιστορήματα, επαναφέροντας ένα καυτό θέμα: την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα που εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο.
Μετά από δεκαετίες αντιπαράθεσης, κάτι συμβαίνει. Η Ελληνίδα υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, ήρθε κοντά μας. «Η ατμόσφαιρα έχει αλλάξει», μας είπε. «Με καλή θέληση μπορούμε να βρούμε και τα δύο μέρη έναν τρόπο να προχωρήσουμε». Μας σύστησε τον Έλληνα πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη, ο οποίος υποσχέθηκε επίσης, ότι η Ελλάδα είναι ανοιχτή στις διαπραγματεύσεις. Αλλά, προειδοποίησε ότι, «τα βήματα ενός βρέφους δεν είναι αρκετά. Επιθυμούμε (να γίνουν) μεγάλα βήματα».
Γράφει η Σάρα Μπάξτερ: «Η ιδιοκτησία των γλυπτών, που κάποτε ήταν γνωστά ως Ελγίνεια Μάρμαρα, αμφισβητήθηκε από τότε που ο Λόρδος Ελγιν ισχυρίστηκε το 1801 ότι είχε άδεια από τις κατοχικές οθωμανικές αρχές να αφαιρέσει ορισμένα κομμάτια του Παρθενώνα — και έστειλε εργάτες με σκάλες να τα αποσπάσουν από τη θεαματική ζωφόρο.
Το άρθρο του Τζόνσον
Ο Ελγιν δέχτηκε έντονη επίθεση από τον Λόρδο Βύρωνα ως πράξη λεηλασίας αλλά και τον μετέπειτα πρωθυπουργό και πρώην φοιτητή της Οξφόρδης που ονομαζόταν Μπόρις Τζόνσον σχεδόν δύο αιώνες αργότερα.
«Τα Ελγίνεια Μάρμαρα θα έπρεπε . . . να βρίσκονται εκεί όπου ανήκουν: στη χώρα με το λαμπρό φως του ηλίου, το τοπίο του Αχιλλέα, τα σκιερά βουνά και την αφρισμένη θάλασσα», έγραψε κάποτε ως νεαρός ο Μπόρις Τζόνσον σε ένα άρθρο που ανακαλύφθηκε πρόσφατα. Δεν θα ήταν υπέροχο, είπε η Μενδώνη, χαμογελώντας, ο πρωθυπουργός σας να μπορούσε να κάνει μια τελευταία «υπέροχη χειρονομία» και να επιστρέψει τα γλυπτά πριν φύγει από την Downing Street;
Κάτι τέτοιο είναι φυσικά ευσεβής πόθος. Αλλά το Βρετανικό Μουσείο γνωρίζει ότι χάνει τη μάχη στις καρδιές και το μυαλό των ανθρώπων – και μετά από δεκαετίες αμυντικής στάσης είναι τώρα έτοιμο να μιλήσει.
Πριν από ένα δεκαπενθήμερο συνάντησα τον αναπληρωτή διευθυντή του Βρετανικού Μουσείου Τζόναθαν Γουίλιαμς στη γκαλερί. «Αυτό που ζητάμε είναι μια «συνεργασία του Παρθενώνα» με τους φίλους και τους συναδέλφους μας στην Ελλάδα», δήλωσε για πρώτη φορά. «Πιστεύω ακράδαντα ότι υπάρχει χώρος για μια πραγματικά δυναμική και θετική συζήτηση μέσα από την οποία μπορούν να βρεθούν νέοι τρόποι συνεργασίας». Αποκωδικοποιώντας αυτή τη διπλωματική γλώσσα υπάρχει ένα νέο μήνυμα: ας κάνουμε μια συμφωνία.
Η Αθήνα φιλοξενεί το Μουσείο της Ακρόπολης, σχεδιασμένο για την επανένωση των γλυπτών στο εκπληκτικό σκηνικό του Παρθενώνα. Κατέχει ήδη το 30% των γλυπτών, που έχουν συναρμολογηθεί από θραύσματα που άφησε πίσω του ο Ελγιν. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν κεφαλές, πόδια και κορμοί των ίδιων πολεμιστών, κενταύρων και θεών σε απόσταση 1.500 μιλίων μεταξύ τους, στο Λονδίνο και την Αθήνα. Διαφέρουν μόνο στο χρώμα: τα ελληνικά τεχνουργήματα έχουν μια ρόδινη, ανοικτού καφέ απόχρωση, ενώ αυτά στη Βρετανία καθαρίστηκαν τη δεκαετία του 1930 με συρμάτινες βούρτσες κατόπιν εντολής του Λόρδου Ντάβιν, προστάτη των γλυπτών του Παρθενώνα, για να τους δώσουν ένα ψεύτικο λευκό. Για κάποιους αυτή ήταν η πλέον ασυγχώρητη πράξη βανδαλισμού – και μια απάντηση σε όσους λένε ότι ο Elgin «έσωσε» τα μάρμαρα για τις επόμενες γενιές.
Ωστόσο, ακόμα κι αν ο Έλγιν είχε «σώσει» τα μάρμαρα, αυτό θα δικαιολογούσε την επ’ άπειρο παραμονή τους στο Λονδίνο; Το Βρετανικό Μουσείο δεν προσφέρεται να τα επιστρέψει, υποστηρίζοντας ότι δείχνουν την «παγκόσμια ιστορία» της ανθρώπινης ανάπτυξης, δίπλα σε αρχαίους αιγυπτιακούς, ασσυριακούς και άλλους θησαυρούς.
«Τα γλυπτά αποτελούν απολύτως αναπόσπαστο μέρος του Βρετανικού Μουσείου», είπε ο Γουίλιαμς. «Βρίσκονται εδώ πάνω από 200 χρόνια».
Όμως, παραδέχθηκε ότι, «θέλουμε μια αναθέρμανση της συζήτησης».
Το Μουσείο σε μειονεκτική θέση
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το μουσείο βρίσκεται σε μειονεκτική θέση. Μια δημοσκόπηση της YouGov τον περασμένο Νοέμβριο έδειξε ότι το 59% των Βρετανών ερωτηθέντων πιστεύει ότι τα γλυπτά ανήκουν στην Ελλάδα (το 18% θα ήθελε να παραμείνουν στη Βρετανία, ενώ το 22 % απάντησε ότι δεν γνωρίζει). Σε συνάντηση της Unesco στο Παρίσι τον περασμένο Μάιο, όλες οι χώρες τάχθηκαν εναντίον του Ηνωμένου Βασιλείου. Η «μάχη της προπαγάνδας» είναι μια «πρόκληση, σίγουρα», παραδέχτηκε ο Γουίλιαμς. «Γι’ αυτό προσφέρουμε μια θετική συνεργασία για τον Παρθενώνα».
Η προσέγγιση των κυβερνήσεων έχει πλέον αλλάξει δραματικά. Σύμφωνα με μια πράξη του κοινοβουλίου του 1963 απαγορεύεται το Βρετανικό Μουσείο να διαθέτει τα αποκτήματά του. Αλλά όταν ο Κυριάκος Μητσοτάκης επισκέφθηκε τη Βρετανία τον περασμένο Νοέμβριο, ο Τζόνσον του διαμήνυσε ότι η επιστροφή των γλυπτών ήταν «θέμα» των επιτρόπων του μουσείου (συμπεριλαμβανομένης της κλασικής μελετήτριας Μέρι Μπέαρντ και του αγγειοπλάστη Γκρέισον Πέρι που πιστεύεται ότι αμφιταλαντεύονται). Μήπως αυτό είναι κάτι περισσότερο από τη συνηθισμένη μετάθεση ευθυνών; Σε μια σημαντική παρέμβαση τον περασμένο μήνα, ο Πρόεδρος του Βρετανικού Μουσείου Τζορτζ Όσμπορν , ανακοίνωσε ξαφνικά σε εκπομπή του Αντριου Μαρ στο LBC: «Υπάρχει μια συμφωνία που πρέπει να γίνει».
Ο πρώην υπουργός Οικονομικών των Τόρις απολαμβάνει να κάνει εμφανή την παρουσία του. Είναι φίλος του του Γάλλου προέδρου Μακρόν, από την εποχή που ήταν φιλόδοξοι νέοι υπουργοί Οικονομικών. Ο Μακρόν ήταν ο πρώτος που απάντησε στο «θόρυβο» που έγινε για την επιστροφή πολιτιστικών θησαυρών στις χώρες προέλευσής τους, λέγοντας το 2018 ότι δεν υπήρχε «καμία έγκυρη, και αδιαμφισβήτητη δικαιολογία» για να κρατούν τα γαλλικά μουσεία τα λεηλατημένα αφρικανικά έργα τέχνης.
«Σίγουρα υπάρχει χώρος όχι μόνο για λόγια, αλλά για να κάνουμε πράγματα μαζί. Θέλουμε να κάνουμε κάτι ποιοτικά διαφορετικό», είπε ο Γουίλιαμς. Έσπευσε όμως να απορρίψει την ιδέα ότι το μουσείο θα μπορούσε να έχει τέλεια τρισδιάστατα αντίγραφα των γλυπτών σε πεντελικό μάρμαρο: «Οι άνθρωποι έρχονται στο Βρετανικό Μουσείο για να δουν τα πρωτότυπα, έτσι δεν είναι;», ανέφερε.
Υπάρχει μια μακροπρόθεσμη συμφωνία στο προσκήνιο; Με προσκάλεσε στην Αθήνα το Parthenon Project. Με την υποστήριξη του Έλληνα επιχειρηματία Τζον Λέφας, του δικηγόρου για τα ανθρώπινα δικαιώματα Τζέφρι Ρόμπερτσον και του ηθοποιού Στίβεν Φράιμπουργκ, διεξάγει εκστρατεία για μια «πολιτιστική συνεργασία» που θα περιλαμβάνει εκ περιτροπής εκθέματα έργων τέχνης που δεν έχουν ξαναέρθει στο Λονδίνο με αντάλλαγμα για την επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα .
Η ελληνική κυβέρνηση ποτέ δεν διευκρίνισε ποιους θησαυρούς είναι διατεθειμένη να δανείσει, αλλά άφησε να εννοηθεί ότι η Μάσκα του Αγαμέμνονα μπορεί να είναι ένας από αυτούς (ορισμένοι ειδικοί αμφιβάλλουν ότι θα επιτραπεί ποτέ να βγει από τη χώρα).
Πήγα με την Χίσλοπ να δω τη μάσκα της Εποχής του Χαλκού στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα. Κόβει την ανάσα. Μείναμε επίσης έκπληκτοι από τον αναβάτη του Αρτεμισίου, περίπου του 150-140 π.Χ., που ανασύρθηκε από ένα ναυάγιο στη θάλασσα του Αρτεμισίου. «Αυτό είναι μακράν το πλέον αγαπημένο μου αντικείμενο», είπε η Χίσλοπ. «Κοιτάξτε τη συγκέντρωση στο πρόσωπο του αγοριού και τα φουσκωμένα ρουθούνια και τις οπλές του αλόγου». «Μέχρι πρόσφατα πίστευα ότι τα γλυπτά του Παρθενώνα έπρεπε να παραμείνουν στη Βρετανία. Δεν ήξερα καθόλου τα γεγονότα. Ήταν εγωιστική η επιθυμία του Elgin να τα μεταφέρει στο σπίτι του, μέχρι που τα πούλησε στο Βρετανικό Μουσείο. Δεν τα αφαίρεσα με αλτρουισμό», είπε.
Δανεικά τα Γλυπτά;
Ένα σημείο αντιπαράθεσης μεταξύ Λονδίνου και Αθήνας είναι η λέξη «δάνειο». Η Ελλάδα επιθυμεί όπως το Ηνωμένο Βασίλειο αναγνωρίσει την «ιδιοκτησία» της στα μάρμαρα, αλλά το Βρετανικό Μουσείο είναι πρόθυμο μόνο να τα «δανείσει». Άρχισα να ακούω με μεγάλη προσοχή, όταν ο Γουίλιαμς είπε κάτι πολλά υποσχόμενο: «Πρέπει να βρούμε έναν τρόπο να προχωρήσουμε σε μια πολιτιστική ανταλλαγή τέτοιου επιπέδου και δυναμισμού που δεν έχει γίνει μέχρι τώρα». Αλλά επέστρεψε στη λέξη «δανεισμός», λέγοντας: «Υπάρχουν πολλά υπέροχα πράγματα που θα χαιρόμασταν να δανειστούμε και να δανείσουμε».
Επιστρέψαμε, λοιπόν, στο ίδιο παλιό αδιέξοδο; Μάλλον όχι.
Όπως γνωρίζουν έμπειροι διπλωμάτες, είναι δυνατό να «συμφωνούμε να διαφωνούμε», όσο συνεχίζονται οι διαπραγματεύσεις. Ένα μουσείο στη Σικελία έχει ανοίξει τον δρόμο. Τον Ιανουάριο, το Περιφερειακό Αρχαιολογικό Μουσείο Antonino Salinas στο Παλέρμο «δάνεισε» το θραύσμα Φάγκαν, τμήμα των Μαρμάρων του Παρθενώνα που βρίσκονται στο Μουσείο της Ακρόπολης, για έως και οκτώ χρόνια με αντάλλαγμα άλλα ελληνικά έργα τέχνης.
Οι Έλληνες αποκάλεσαν τη συναλλαγή «κατάθεση», εν αναμονή μιας αλλαγής στην ιταλική νομοθεσία που έχει ήδη γίνει. Το θραύσμα Φάγκαν θα στεγάζεται πλέον μόνιμα στην Αθήνα. Επιπλέον, το Μουσείο V&A αυτό το μήνα «δάνεισε» την κεφαλή του Έρωτα του 3ου αιώνα στην Τουρκία για έξι χρόνια, ενώνοντάς την ξανά με τη μαρμάρινη σαρκοφάγο του. Κανείς δεν πιστεύει ότι θα επιστρέψει (στο Λονδίνο).
Ρώτησα τον διευθυντή του Μουσείου της Ακρόπολης Νικόλαο Σταμπολίδη σχετικά με την προσφορά του Βρετανικού Μουσείου για μια «θετική συνεργασία».
«Θα μπορούσε να υπάρξει μια βάση για εποικοδομητικές συνομιλίες», επεσήμανε, επικαλούμενος το προηγούμενο της Σικελίας. «Αυτός είναι ο δρόμος. Αυτή είναι η αρχή των πάντων». Αλλά φάνηκε επιφυλακτικός μήπως οι Βρετανούς προσφέρουν δώρα τα οποία δεν προσδιορίζουν.
«Αν σου κόψω τα πόδια και τα χέρια, δεν θα τα ήθελες πίσω;», είπε. Στη συνέχεια έστρεψε τη συζήτηση στην άποψη ότι τα γλυπτά αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του Βρετανικού Μουσείου. «Τι είναι η ακεραιότητα; Ο εγωισμός της ιστορίας των 200 χρόνων ενός μουσείου ή η δημιουργία του Παρθενώνα που χτίστηκε πριν από 2.500 έτη;».
Ο Σταμπολίδης τόνισε ότι η Ελλάδα δεν ζητά τίποτα άλλο πίσω εκτός από τα γλυπτά— Έχει ήδη αρκετά πολύτιμα αντικείμενα. «Μισώ να κρατώ πράγματα στο υπόγειο. Ζητάμε μόνο τα γλυπτά του Παρθενώνα, όχι για εμάς αλλά για την ανθρωπότητα».
Υποστήριξε, επίσης, ότι τα μάρμαρα —που απεικονίζουν άνδρες και γυναίκες, νέους και ηλικιωμένους, πλούσιους και φτωχούς— ήταν η πρώτη αναπαράσταση «όλων των συνιστουσών της δημοκρατίας». Απηύθυνε αυτή την έκκληση προς την κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου, τον Όσμπορν και τους επιτρόπους του Βρετανικού Μουσείου. «Στις δύσκολες μέρες που ζούμε, η επιστροφή τους θα ήταν μια πράξη ιστορική. Θα ήταν σαν οι Βρετανοί να αποκαθιστούσαν την ίδια τη δημοκρατία. Αν ήσουν ο Βρετανός πρωθυπουργός, δεν θα ήθελες να σε θυμούνται ως τον αυτόν πού έδωσε κάτι και όχι ως δανειστή;
Θα χρειαστεί μια ηράκλεια προσπάθεια για να επιτευχθεί μια συμφωνία – αλλά το τέλος του παιχνιδιού έχει ξεκινήσει.
