Του Σπύρου Σερμπέτη – Παππά
Ζούμε μέρες πολέμου και οι πολεμικές μηχανές είτε ως προπαγάνδα, είτε υπό μορφή ενημέρωσης, ακόμα και στις χώρες που δεν έχουν ενεργή παρουσία στις συμπλοκές στην Ουκρανία, δουλεύουν στο κόκκινο.
Ο Τύπος έχει μπει στο στόχαστρο και βάλλεται πανταχόθεν: Russia Today και Sputnik, φέροντας το «στίγμα» του ρωσοκίνητου, δεν εκπέμπουν πλέον στη Δύση. Στο όνομα της καταστολής των Fake News και με σημαία την ελευθερία και τη δημοκρατία, η Κομισιόν αντέγραψε τον «εχθρό» και επέβαλε στυγνή, αδιαπραγμάτευτη και σκοτεινή λογοκρισία (αφήνοντας μεταξύ άλλων και πολλούς συναδέλφους χωρίς δουλειά).
Αντίστοιχα, «κυνήγι μαγισσών» εξαπολύει ο Πούτιν, πλήττοντας την ειδησεογραφική κάλυψη των δυτικών μέσων για τα τεκταινόμενα στην Ουκρανία, κατηγορώντας τα πως ήταν παντελώς απόντα από την προβολή της «γενοκτονίας» των ρωσόφωνων στην Ανατολική Ουκρανία. Ο Ρώσος φτάνει μέχρι του σημείου να στραγγαλίσει την ελευθερία του Τύπου, υπογράφοντας νόμο θηλιά στο λαιμό των Ρώσων δημοσιογράφων, που απειλούνται πλέον με 15 χρόνια φυλάκιση αν γράψουν κάτι που δεν είναι της αρεσκείας του Κρεμλίνου.
Η εξουσία του Τύπου και ο εξουσιαζόμενος Τύπος
Ο Τύπος, η 4η εξουσία, διαθέτει τεράστια δύναμη! Κινητοποιεί τις μάζες, αφού προβάλει το ίδιο μήνυμα μαζικά και άμεσα, δημιουργεί ψυχολογική-συναισθηματική φόρτιση και δύναται να παράγει πολιτικά αποτελέσματα. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, πως τα ΜΜΕ συσχετίζονται με όρους όπως «προπαγάνδα», «δημαγωγία», fake news, τα χαλκεία, κίτρινος τύπος κλπ.
Η συζήτηση για τον επηρεασμό της κοινής γνώμης, που μπορεί να φτάσει και σε κάποια επίπεδα πολιτικού ακτιβισμού (π.χ. διαδηλώσεις) γυρίζει τόσο πίσω στο χρόνο, όσο και η έννοια του πολιτικού φαινομένου συνολικά.
Αρκεί να θυμηθεί κανείς τον Αλκιβιάδη και την εκστρατεία πειθούς για να βρουν οι Αθηναίοι το «Βατερλώ» τους στις Συρακούσες, εν μέσω του Πελοποννησιακού πολέμου, τον πολυμήχανο Γκέμπελς του Γ’ Ράιχ ή την προβολή αιματοχυσιών από το CNN, που συχνά οδήγησε σε αμερικανικές επεμβάσεις.
The CNN effect
Στην πολιτική θεωρία έχει επικρατήσει ο όρος «CNN effect» για να περιγράψει την επίδραση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης στην ανάληψη κάποιας δράσης στο διεθνές πεδίο. Οι ρίζες της συγκεκριμένης ακαδημαϊκής και πολιτικής συζήτησης εντοπίζονται στη δεκαετία του 1990, όταν με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας και η καλλιέργεια ελπίδων για διεθνή ειρήνη αποτελούν τα κυρίαρχα στοιχεία μιας φαινομενικά ριζικά διαφορετικής εποχής.
Πράγματι, η κάλυψη γεγονότων βρισκόταν σε άλλο επίπεδο: μετά τον τηλέγραφο, τον οποίο λάτρεψε ο Αβραάμ Λίνκολν και χρησιμοποίησε προκειμένου να προβάλει την προεδρική του ισχύ για να επικρατήσει στον Αμερικανικό Εμφύλιο (1861-1865), μια νέα επανάσταση συντάρασσε τα ύδατα των τηλεπικοινωνιών. Αυτή ήταν το διαδίκτυο και η πραγματικά παγκόσμια προβολή γεγονότων. Πλέον, το πέταγμα μιας πεταλούδας στην άπω Ανατολή μπορούσε να προκαλέσει ανεμοστρόβιλο στην Αμερική.
Το CNN, ευρισκόμενο παντού, κάλυπτε τον σπαραγμό και τον λιμό στον πόλεμο της Σομαλίας στις αρχές της δεκαετίας του 1990, οδηγώντας τον Μπους πρεσβύτερο στην αποστολή «ειρηνευτικής» δύναμης 28.000 στρατιωτών, για να σταματήσει τον πόλεμο.
Αντίστοιχα, η ζωντανή κάλυψη του Α’ Πολέμου του Κόλπου το 1991 και η εντύπωση πως ο πόλεμος γενικά έχει μετατραπεί εξ ολοκλήρου σε ηλεκτρονικό, χωρίς να χρειάζεται να «βάψεις τα χέρια σου με αίμα» δημιούργησε την αίσθηση πως μια πολεμική επιχείρηση είναι κάτι το απλό, ειδικά για μια δύναμη του διαμετρήματος των ΗΠΑ.
Πλέον, η αμεσότητα είναι άνευ προηγουμένου, με τα social media να δημιουργούν εικόνες από οπουδήποτε στον κόσμο μέσα σε δευτερόλεπτα. Εικόνες, φορτισμένες με συμβολισμούς, που δημιουργούν έντονα συναισθήματα και επηρεάζουν κρίσεις. Αλήθεια, ποιος δεν συγκινείται από ένα μικρό προσφυγόπουλο ή από έναν πύραυλο που χτυπά ένα στόχο αμάχων;
Δεν είναι, όμως, μόνο η εικόνα, αλλά και ο λόγος μπορεί να δημιουργήσει ένα συγκεκριμένο κλίμα και την έκλυση συναισθημάτων. Η λέξη «προπαγάνδα» προέρχεται από το λατινικό propagare, δηλαδή τη διάδοση μιας ιδέας, ενός πιστεύω κλπ. Απαραίτητα είναι δύο στοιχεία:
Η επίκληση στο συναίσθημα
Η χρήση «πιασάρικων», απλοϊκών φράσεων, που αποκαλούνται διεθνώς ως sound bites, που λειτουργούν ως αξιώματα, ως αυταπόδεικτες και εύκολες για να συγκρατούνται στο μνημονικό «αλήθειες» ή πιο απλοϊκά προπαγάνδα.
Παραδείγματα εντοπίζονται πάμπολλα. Από τη μια ο Φράνκλιν Ρούζβελτ, ο μόνος με 4 προεδρικές θητείες στην ιστορία των ΗΠΑ, που έλεγε: «Το μόνο πράγμα που χρειάζεται να φοβόμαστε είναι ο ίδιος ο φόβος» ή ο Ρόναλντ Ρήγκαν που υποστήριζε: «Η κυβέρνηση δεν είναι η λύση στα προβλήματά μας• η κυβέρνηση είναι το πρόβλημα».
Από την άλλη, υπάρχει η τακτική της επίρριψης ευθυνών σε άλλους για όλα τα δεινά και η παρουσίαση του φταίχτη σαν κάτι πολύ λιγότερο από ανθρώπινο ον. Εδώ οι αναφορές στο «κομμουνιστικό μικρόβιο» από τον Αδόλφο Χίτλερ και ο «Ιουδαϊσμός είναι ασθένεια που κολλάει» από τον Γκέμπελς, είναι χαρακτηριστικές. Άλλωστε ο τελευταίος θεωρείται μετρ στην προπαγάνδα.
Στόχος να εγείρουν το μίσος και να τεθεί μετά το ερώτημα: «Θέλετε ολοκληρωτικό πόλεμο;», όπως ρώτησε ο υπουργός προπαγάνδας του Γ’ Ράιχ το ακροατήριο, για να πάρει απάντηση με ένα εκκωφαντικό «ναι» και με τους ναζιστικούς χαιρετισμούς να γεμίζουν τα πλάνα των επίκαιρων.
Αυτή η ψυχολογική-συναισθηματική κατάσταση κατά κανόνα μπορεί να στρέφεται και έναντι του αντιπάλου, με στόχο την τρομοκράτησή του και την ουσιαστική επικράτηση πριν γίνει η μάχη. Έτσι λειτουργούσαν οι Μογγόλοι στον πόλεμο, εξοντώνοντας ολοκληρωτικά όσους αντιστέκονταν και αφήνοντας ακέραιες όσες πόλεις παραδίδονταν, στέλνοντας το μήνυμα πως δεν έχει κανείς τύχη, αν τα βάλει μαζί τους.
Και σήμερα με την προπαγάνδα, τι;
Η δημοσιογραφία είναι λειτούργημα, όχι επάγγελμα. Απόλυτη ανάγκη είναι η διασταύρωση και η προσεκτική εξέταση της ακρίβειας των γεγονότων, πριν την αναπαραγωγή τους. Εικόνες που προκαλούν την συμπόνοια προς τη μία ή την άλλη πλευρά (χωρίς αυτό να αναιρεί την ευθύνη του επιτιθέμενου και το δίκαιο του αμυνόμενου) είναι προπαγάνδα;
Πλάνα αναμεμιγμένα με γεγονότα από άλλα μήκη και πλάτη της γης και πληροφορίες για πολεμικές επιχειρήσεις που αναιρούνται από τη μια στιγμή στην άλλη, είναι πια καθημερινότητα στην κάλυψη του πολέμου αποτελούν προπαγάνδα; Εμπίπτουν όλα αυτά σε μια δυτική και αντιδυτική προπαγάνδα ή πολλά θα πρέπει να ενταχθούν απλά σε πρόχειρη δουλειά και υπερβολικό ζήλο;
Σε μια υπό εξέλιξη προπαγάνδα, ο «δικτάτορας» Πούτιν τείνει να εξισωθεί, μέσα σε κλίμα παράνοιας, με τη «Λίμνη των Κύκνων» και την απαγόρευση προβολής μιας κλασικής παράστασης στην Αθήνα. Το τερέν είναι ολισθηρό και ο δρόμος μέχρι τη σίγαση αντίθετων φωνών που εφαρμόζεται πιστά από το καθεστώς Ερντογάν στην Τουρκία δεν είναι μακρύς…
